Przypisy

zgon (starop.) — tu: wyrzucenie; wychodził na ostatnim zgonie: jako ostatni wylosowany. [przypis redakcyjny]

zgrali — zgrali się. [przypis redakcyjny]

zgromadno (daw.) — gromadnie. [przypis redakcyjny]

zgromadny (starop.) — zgromadzony. [przypis redakcyjny]

z gruntu — w rękopisie: z grontu (dla rymu). [przypis redakcyjny]

Zgrzeszyłem tylko… Dawno już na nim umarły — ta strofa przypomina słowa Gustawa z Upiora i z IV cz. Dziadów. [przypis redakcyjny]

zgwałcić (daw.) — zadać gwałt, postąpić wbrew prawu i powinności, zbeszcześcić coś, uczynić krzywdę wbrew prawu. [przypis redakcyjny]

z gwiazd nieśmiertelnych w uwitej koronie — przestawienie zamiast: w koronie uwitej z gwiazd nieśmiertelnych. [przypis redakcyjny]

zhreszy (z ukr.) — zgrzeszy. [przypis redakcyjny]

zhukać — oszołomić, onieśmielić. [przypis redakcyjny]

zhukany — onieśmielony, przerażony; zahukany. [przypis redakcyjny]

zhukany — oszołomiony, wystraszony. [przypis redakcyjny]

zhukany — zestrachany. [przypis redakcyjny]

ziać — tu: oddychać. [przypis redakcyjny]

zięciowskie — Wacława Leszczyńskiego, krajczego koronnego. [przypis redakcyjny]

zieleniak — gatunek wina węgierskiego. [przypis redakcyjny]

ziele — zioło. [przypis redakcyjny]

Zieliński — pisany na przemian tak bądź „Zieleński”. [przypis redakcyjny]

Zielona — majątek Anny Kisielnickiej, uczennicy i przyjaciółki Narcyzy. [przypis redakcyjny]

Zielona — majątek Anny Kisielnickiej, uczennicy Narcyzy. [przypis redakcyjny]

Zielona Puszcza — daw. nazwa puszczy nowogrodzkiej, rozciągającej się między Grodnem a Białowieżą. [przypis redakcyjny]

Zielony Balonik — pierwszy polski kabaret literacki, założony w r. 1905; do jego zespołu dołączył w pewnym momencie Tadeusz Boy-Żeleński. [przypis redakcyjny]

zielsko — na przednówku, w miesiącach wiosennych, gdy zapasy dawne wyczerpały się, pokarmem bywał chleb, pieczony z mąki mieszanej z popiołem, mech, lebioda itd. [przypis redakcyjny]

ziem Dunaju (…) gdzie rzeka (…) żegna Teutony — Węgry na pograniczu od Niemiec. [przypis redakcyjny]

ziemia dobrzyńska — obszar na wschód od Torunia, zagarnięty przez Krzyżaków wskutek bezprawnej umowy z księciem Władysławem Opolczykiem. [przypis redakcyjny]

ziemia, gdzie się schodzi / Izaur z morzem (…) Nazwana będzie, swego nie tracąc imienia — tak tłumacz przełożył „nominata sara” i zaopatrzył dodatkiem: „swego nie tracąc imienia”. Wedle Kochanowskiego więc Pesaro (gdyż to o nim tu mowa) ma mieć dwa imiona: jedno własne, a drugie od Gwidona Posthuma, co się zgoła nie zgadza z oryginałem. Ariost mówi tylko, że ta ziemia „będzie wspominana od Inda do Maura” (nominata sara dall' Indo al Mauro). [przypis redakcyjny]

Ziemia ma rodzima leży nad morzem (…) — Cień, który tu mówi, jest to Franczeska, córka Widona z Polenty, panującego w Rawennie. Przez ojca zmuszona była wyjść za mąż za Jana Maletastę, pana Rimini, ułomnego i szpetnego; podczas kiedy brat jego młodszy, Paweł z Rimini, młodzieniec piękny i pociągający, uprzednio jej skłonność pozyskał. Mąż żonę z jej kochankiem zdybał na kryjomych pieszczotach i oboje szpadą przebił. Dante zgodnie z nauką kościoła, że każdy występek niewyznany przed śmiercią w spowiedzi, niezgładzony żalem i pokutą za życia zasługuje na potępienie, nieszczęśliwą Franczeskę uważał za potępioną. Ale tu surowy umysł Dantego ustępuje przed wrażeniem jego czułego serca, jakim podziela los młodej, pięknej a nieszczęśliwej córki swojego dobroczyńcy, a nawet swojej powinowatej. Rzewne współczucie poety tym piękniej tu się odbija, że z nim rzadko spotykamy się w tej pierwszej części poematu. Piękność tej pieśni poetyczna powszechnie jest oceniona, a przez kogóż nieuczuta? [przypis redakcyjny]

ziemianka (daw.) — szlachcianka. [przypis redakcyjny]

ziemia rznięta a suszona — torf. [przypis redakcyjny]

ziemię, co ją wspiera / Menzo, a jezior kilka głębokich zawiera — Mantuę. [przypis redakcyjny]

ziemie — dawn., dop. l. p. rzecz. r. ż. z osn. spółgł. podniebienną. [przypis redakcyjny]

ziemie muriatyczne (por. murias: sól kwasu) — dawniejszej terminologii chemicznej nazywają się obecnie „chlorkami metali ziem alkalicznych”. Prawdopodobnie Kant miał tu na myśli (jak przypuszcza jeden z chemików naszych) tylko chlorek wapnia i chlorek magnezu, gdyż one jedynie z pomiędzy znanych współcześnie odznaczają się zdolnością absorbowania wody czy wilgoci. [przypis redakcyjny]

ziemieński (forma starop.) — ziemiański, szlachecki; cząstka ziemieńska: dziedziczna część posiadłości szlacheckiej, ziemskiej. [przypis redakcyjny]

ziemie (starop. B. lp rodz.ż.) — ziemi. [przypis redakcyjny]

ziemie (starop. forma) — dziś D.lp r.ż.: ziemi; wszystkorodna ziemia. [przypis redakcyjny]

ziemie (starop. forma) — zamiast: (do) ziemi, starsza forma, 2. przypadek [tj. D.] lp. [przypis redakcyjny]

ziemstwo — tutaj: staropolski sąd szlachecki. [przypis redakcyjny]

ziemstwo — „Ziemskie sądy składają się z urzędników mających jurysdykcją, obranych przez zgromadzoną szlachtę na sejmikach elekcyjnych”. (Zbiór potrzebn. wiad.). Sądy ziemskie zajmowały się sprawami cywilnymi szlachty osiadłej. [przypis redakcyjny]

Zima bywszy zejdzie snadnie — zima przybywszy, łatwo ustąpi. [przypis redakcyjny]

Zima miejska — wiersz ukazał się w „Tygodniku Wileńskim” 15 lipca 1818 roku; był to pierwszy opublikowany wiersz Mickiewicza. [przypis redakcyjny]

zimie (starop. forma) — locativus, zamiast: w zimie. [przypis redakcyjny]

zimne ciężary — obfity śnieg. [przypis redakcyjny]

zimnica — febra. [przypis redakcyjny]

zimny zwierz koziorogi — koziorożec (zimowy znak zodiaku). [przypis redakcyjny]

zimostradny (daw.) — nędzny, mizerny. [przypis redakcyjny]

z impetem — popędliwie, z pasją. [przypis redakcyjny]

Zinków — miasto (dziś wieś) w centralnej części Ukrainy, ok. 20 km na płd. wschód od Jarmoliniec. [przypis redakcyjny]

z-istniewa (neol.) — czas. utworzony od czas. istnieć, synonim: zaczyna istnieć, tworzy się. [przypis redakcyjny]

Zitto! (wł.) — Milcz! [przypis redakcyjny]

zjąć (starop.) — złączyć. [przypis redakcyjny]

zjadłbym śledzia — miałbym za swoje, czułbym się z pyszna. Wyrażenie powstało w związku ze staropolskim zwyczajem, według którego w zapustny wtorek, o północy, na zakończenie zabawy, podawano śledzia. Oznacza więc coś nieprzyjemnego, tym bardziej że następuje po poprzedniej przyjemności. [przypis redakcyjny]

zjadle — jadowicie, zabójczo. [przypis redakcyjny]

z jadu — ze złości. [przypis redakcyjny]

Z jaką mizg upiorzycy — Zdanie niedokończone; wystarczyłoby: jak mizg itd.; mizg obok umizg jest u Lindego. [przypis redakcyjny]

Z jakąż lubą rozkoszą… — w A.[autografie; Red. WL] lubą zam. przekreślonego: żywą. [przypis redakcyjny]

z jakich (…) przypadków (starop.) — z tych postępków. [przypis redakcyjny]

Z jakże pyszną opieką (…) obroną — Tutaj wyrazy „opieka” i „obrona” służą do odmalowania gestu, w którym „utulenie” przybierało równocześnie jakby kształt osłonienia. [przypis redakcyjny]

zjałowieć — stać się bezpłodnym. [przypis redakcyjny]

z jastrząby — z jastrzębiami, z którymi ramię w ramię polował na gołębie. [przypis redakcyjny]

zjawiska hipnotyzmu i spirytyzmu, którymi Schopenhauer (…) popiera (…) swój fenomenalizm (…) i metafizyczną jedność woli — zob. niniejszej rozprawy ustęp 95. Kant zajmował się także tymi zjawiskami: Träume eines Geistersehers” (Reclam). [przypis redakcyjny]

zjawiska wiążą się w sposób konieczny z rozsądkiem — ten niezbyt jasny ustęp E. Adickes tak wykłada: „Kiedy jakieś wyobrażenia stają się naszymi, tj. mają być przyjęte do samowiedzy naszej, muszą się poddać określonym prawidłom, pod którymi jedynie przyjęcie to może nastąpić. Skoro tedy samowiedza nasza przeciwstawia się zjawiskom (wyobrażeniom), czyli wchodzi związek z transcendentalną syntezą wytwórczej wyobraźni, mocą której jedynie zdoła wyniknąć stosunek między apercepcją a zjawiskami, wówczas występują w samowiedzy naszej całkiem określone prawidła możliwości przyjęcia, i jako władza tych prawideł zowie się samowiedza rozsądkiem. Podobnież samowiedza, wchodząc mocą syntezy wyobraźni odtwórczej w łączność ze zjawiskami, jest źródłem każdorazowych prawideł (praw) kojarzenia się, które wtedy przypisywane są także rozsądkowi. W pewnych chwilach czynności swojej samowiedza nazywa się więc rozsądkiem”. [przypis redakcyjny]

zjaw (rodz. m.) — popr. zjawa (rodz. ż.). [przypis redakcyjny]

zjęzykowali (neol.) — naopowiadali. [przypis redakcyjny]

zjednać (starop.) — pozyskać. [przypis redakcyjny]

Z jednostkowych światów — rękopis utworów Wandy. [przypis redakcyjny]

z jego pierwszymi dworzany — Pierwsi błogosławieni, wybrani Pańscy. [przypis redakcyjny]

zjeść arbuza — pogodzić się z odmową, przyjąć odrzucenie oświadczyn. [przypis redakcyjny]

z Julią — Ignacową Baranowską. [przypis redakcyjny]

z Kampi, Certaldo, Figiny — Tak zwane sąsiednie okolice, które miasto Florencja w swój obwód wcieliło. [przypis redakcyjny]

z każdego kąta — zewsząd. [przypis redakcyjny]

z każdej strony — tu: pod każdym względem. [przypis redakcyjny]

z Kazimierą — Ziemięcką. [przypis redakcyjny]

z kloby skoczył (starop.) — z miary wypadł. [przypis redakcyjny]

z kloby (starop.) — z karbów, z porządku. [przypis redakcyjny]

z klozy (starop.) — z kluby, z zamknięcia. [przypis redakcyjny]

z komputu — [z] liczby pocztu. [przypis redakcyjny]

z konceptem (łac.) — pomysłowo, dowcipnie. [przypis redakcyjny]

z konwersacji — z rozmów. [przypis redakcyjny]

z krainą przez drewniane ściany zdobytą — poeta ma tu na myśli znaną przepowiednię grecką, że Temistokles obroni Grecję przed Persami za drewnianymi murami, tj. na okrętach. [przypis redakcyjny]

z kruszcu Chalybów wytopione sztucznie — Chalybs, gatunek najtwardszego żelaza u starożytnych. [przypis redakcyjny]

z krzywdą — niesłusznie. [przypis redakcyjny]

Z której nam wyszedł piękny szczep rzymiański — Rzymianie pochodzenie swe wywodzili od Trojan: treść Eneidy Wergilego. [przypis redakcyjny]

Z których się znakomita piramida wzniesie (…) Jakich dla Cestijusa Rzym pozwolił stary — W dawnym Rzymie na pamiątkę wielkich mężów stawiano kolumny i obeliski; sławniejsze między innymi są: Duiliusza, Cestiusza etc. [przypis redakcyjny]

Z których sie już znaczyły (…) cnoty — z których dały się przewidzieć (wywnioskować) cnoty, z których poznawaliśmy cnoty. [przypis redakcyjny]

zkukłać (daw.) — potłumić. [przypis redakcyjny]

złajnik (daw.) — pies gospodarski, pasterski lub myśliwy. [przypis redakcyjny]

złamał kij czerwony i żółty — buława o barwach czerwonych i żółtych kolorach hiszpańskich; złamać kij (buławę) znaczy więc złamać potęgę hiszpańską. [przypis redakcyjny]

złamał przysięgę rzeczypospolitej — złożoną przy wyborze na prezydenta, przez zamach stanu 2 grudnia 1851 roku. [przypis redakcyjny]

złe chwile — nudy — znany bohaterom romantycznym stan depresji, melancholii, zniechęcenia, znużenia, zwany przez Francuzów mal du siécle (chorobą wieku). Kleiner w przypisie wylicza bohaterów romantycznych, którym znana była ta dolegliwość: Oberman E. P. de Sénancoura, René Chateaubrianda, Childe Harold Byrona, Lambro i Kordian Słowackiego. G. Sand pisała w związku z Obermanem o cierpieniach moralnych, które dadzą się podzielić na trzy kategorie: „Primo — namiętność napotykająca przeciwności w swoim rozwoju, a więc walka człowieka z otaczającą go rzeczywistością. Secundo — świadomość wyższych uzdolnień przy braku woli, która mogłaby je uczynić przydatnymi. Tertio — świadomość miernych uzdolnień, świadomość jasna, oczywista, nieodparta, ujawniona. Te trzy kategorie cierpień moralnych można wyjaśnić i zamknąć w trzech imioniach: Werter, René, Oberman” (Eseje, Warszawa 1958, s. 32). [przypis redakcyjny]

złej wróżki łani — złej wróżby, złowróżbna; łania oznacza tu Helenę. [przypis redakcyjny]

złe szczęście — zły los. [przypis redakcyjny]

Złe Tłumoki — Malebolge, słowo złożone z bolgia: otchłań, wór, przez podobieństwo: tłumok, i z malo: zły, przeklęty. Bulgas Galii saccos scorteos appellant. Sam obraz miejsca szczegółowo tu opisany wyjaśnia stosowność użytego tu przez poetę porównania. [przypis redakcyjny]

złocista — pozłacana. [przypis redakcyjny]

złoczyńca nie tylko nie zginął, ale bawił się w kraju, żył lat piętnaście poważany, zasiadał w Senacie, Tron przybrał go do boku swojego za ministra — nadanie Ponińskiemu i jego bratu godności książąt polskich przez Sejm 1775 r.; mianowanie go podskarbim wielkim koronnym; majątek zdobyty przez niego (wkrótce roztrwoniony); pozyskanie przez Ponińskiego wpływu i popularności wśród ciemnej szlachty dzięki łatwości obejścia i potędze jego protekcji. [przypis redakcyjny]

złodziejskie (starop.) — przysłówek, dziś: po złodziejsku, w złodziejski sposób. [przypis redakcyjny]

zło, które owładło świat cały — Złem, jakie cały świat owładło, jest chciwość, którą poeta już w pieśni pierwszej Piekła jako ziarno wszystkich innych występków uważa. [przypis redakcyjny]

„Złota Księga” wenecka — Złota Księga była w Republice Weneckiej rejestrem szlachty. Wciągano do niej potomków szlachty, którzy dopiero na podstawie tego wpisu mogli brać udział w rządzie. [przypis redakcyjny]

Złota to strzała (…) była — w mit. gr. złota i ostra strzała Amora wzbudzała miłość, a tępa strzała gasiła miłość. [przypis redakcyjny]

złotej liliej — tj. Francji, gdyż królowie francuscy używali herbu lilii. [przypis redakcyjny]

złotej liliej — tj. Francji, gdyż królowie francuscy używali herbu lilii. [przypis redakcyjny]