Przypisy

matriarchat, patriarchat — formy organizacji społeczeństwa oparte na dominującej pozycji, odpowiednio, kobiet albo mężczyzn; w poł. XIX w. wysunięto hipotezę, że w społeczeństwach pierwotnych, prehistorycznych panował matriarchat, ale nie znalazła ona potwierdzenia i obecnie uznaje się, że społeczeństwa matriarchalne nigdy nie istniały. [przypis edytorski]

matriarchat — władza kobiet, zwł. w obrębie rodziny. [przypis edytorski]

matricida (łac.) — matkobójca. [przypis edytorski]

matrimonium (łac.) — małżeństwo. [przypis edytorski]

Matrix Admirabilis (łac.) — macierz przedziwna. [przypis edytorski]

Matrona efeska — rozwiązła historia o młodej wdowie z Efezu, zawarta w powieści Satyricon Petroniusza (I w. n.e.); także tytuł powstałej na jej podstawie komedii z 1702, napisanej przez poetę i dramaturga Antoine'a Houdar de La Motte, należącego do grona tzw. „nowożytników”, wiodących spór ze zwolennikami form antycznych. [przypis edytorski]

matrona (łac.) — małżonka, gospodyni domu; dziś: starsza, przeważnie zamężna kobieta, ciesząca się poważaniem. [przypis edytorski]

matrona (łac.) — żona, gospodyni domu; dziś: starsza, przeważnie zamężna kobieta, ciesząca się poważaniem. [przypis edytorski]

matrona — powszechnie szanowana starsza kobieta. [przypis edytorski]

matrona — starsza kobieta. [przypis edytorski]

matrona — starsza, przeważnie zamężna kobieta, ciesząca się poważaniem. [przypis edytorski]

matrona stolata (łac.) — dostojna mężatka. [przypis edytorski]

matrona — tu: dostojna, starsza kobieta. [przypis edytorski]

matrona — tu: zamężna i niemłoda kobieta. [przypis edytorski]

matros (z ros.) — marynarz. [przypis edytorski]

Mat. R. X w. 17 — Mt 10, 17. [przypis edytorski]

matryca białkowa — w powielaczach białkowych matryca, w postaci pokrytej żelatyną bibułki, na której pisano tekst na maszynie do pisania. [przypis edytorski]

matrykuła (daw.) — legitymacja studencka. [przypis edytorski]

mat — stopień podoficerski we flocie, odpowiadający kapralowi w wojskach lądowych. [przypis edytorski]

Mat' swoju zabyw bat'ko Wernyhora (z ukr.) — Ojciec Wernyhora zabił swoją matkę. [przypis edytorski]

matté (port.) — susz ze zmielonych liści i gałązek ostrokrzewu paragwajskiego, z którego przyrządza się napar popularny w krajach Ameryki Płd. (Argentynie, Paragwaju, Urugwaju, Brazylii) oraz w niektórych krajach Bliskiego Wschodu (Syria, Liban); inaczej także: yerba mate, herba mate, mate, chimarrão, erva mate, caá mati a. caá mate. [przypis edytorski]

Matterhorny, Miszabele… Finsteraarhorn — wszystkie nazwy własne pojawiające się w tym fragmencie, są nazwami alpejskich szczytów. [przypis edytorski]

matter of fact (ang.) — istota rzeczy. [przypis edytorski]

Mattioli, Ercole Antonio (1640–1694) — włoski polityk, minister księcia Ferdynanda Karola Gonzagi z Mantui; porwany i uwięziony przez króla Francji Ludwika XIV, utożsamiany tajemniczym więźniem zwanym Człowiekiem w Żelaznej Masce. [przypis edytorski]

matula (…) chcą (gw.) — forma grzecznościowa, stosująca czasownik w lm w odniesieniu do jednej osoby, podmiotu czynności. [przypis edytorski]

Maturin, Charles Robert (1782–1824) — irlandzki pisarz i dramaturg, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli powieści gotyckiej; jego tragedia Bertram (1816) cieszyła się w wielkim powodzeniem zarówno w Londynie, jak we Francji, gdzie od 1821 wystawiano jej przeróbkę. [przypis edytorski]

matusia… rzemyk za piec wrazili (gw.) — mama wrzuciła rzemyk za piec (użycie czasownika w lm wyraża szacunek do osoby, o której się mówi). [przypis edytorski]

matusia uwarzyli — mama ugotowała (daw. forma grzecznościowa w 3 os. lm). [przypis edytorski]

Matuszewski, Ignacy Erazm Stanisław (1858–1919) — krytyk literacki, autor słynnego studium o modernizmie pt. Słowacki i nowa sztuka, Warszawa 1902, wyd. II z 1904 r. zawiera przychylne fragmenty poświęcone Przybyszewskiemu. [przypis edytorski]

Matuszewski, Ryszard (1914–2010) — krytyk literacki, tłumacz. [przypis edytorski]

matuszka (ros. матушка) — mateczka; często w znaczeniu „ojczyzna”. [przypis edytorski]

Matuzal a. Matuzalem (bibl.) — postać z biblijnej Księgi Rodzaju, dziadek Noego. Wg Biblii żył 969 lat. [przypis edytorski]

Matuzal a. Matuzalem — wyjątkowo długowieczny patriarcha biblijny, syn Henocha. [przypis edytorski]

Matuzalem — patriarcha biblijny, syn Henocha, znany z długowieczności. [przypis edytorski]

Matuzalem — postać biblijna wymieniona w Księdze Rodzaju (Rdz 5, 21–27), syn Henocha, ojciec Lamecha, dziadek Noego; miał żyć 969 lat (licząc wg żyd. kalendarza księżycowego lub 939 wg kalendarza solarnego); długowieczność Matuzalema stała się przysłowiowa. [przypis edytorski]

Matuzal — Matuzalem, postać biblijna opisana w Księdze Rodzaju, dziadek Noego, najdłużej żyjący człowiek, miał przeżyć 969 lat. [przypis edytorski]

matuzalowe a. matuzalemowe lata — legendarnie podeszły wiek; przymiotnik od imienia Matuzalem (także: Metuszelach, hebr. מְתוּשָׁלַח), postaci biblijnej wzmiankowanej w Księdze Rodzaju (Rdz 5: 21–27), był to syn Henocha, ojciec Lamecha i dziadek Noego, najstarszy człowiek wymieniony w Starym Testamencie, miał żyć 969 lat; jego długowieczność stała się przysłowiowa. [przypis edytorski]

matuzalowe lata — określenie nawiązuje do postaci Matuzala (a. Matuzalema), biblijnego patriarchy, dziada Noego, który wg Księgi Rodzaju miał żyć 969 lat. [przypis edytorski]

matuzalowe lata — określenie nawiązuje do postaci Matuzala (a. Matuzalema), biblijnego patriarchy, dziada Noego, który wg Księgi Rodzaju miał żyć 969 lat. [przypis edytorski]

Matuzalowe lata — życie długie jak życie Matuzalema; Matuzalem, postać z Biblii, dziadek Noego, miał żyć prawie 1000 lat. [przypis edytorski]

matuzalowy — od imienia Matuzala (a. Matuzalema), biblijnego patriarchy, dziada Noego; wg Księgi Rodzaju miał żyć 969 lat. [przypis edytorski]

Matuzal — właśc. Matuzalem, postać biblijna sławna z długiego życia. [przypis edytorski]

Matuzel, dziś raczej Matuzalem — postać biblijna wspomniana w Ks. Rodzaju (5, 21–27), dziad Noego, miał żyć ponad 900 lat; tu: przysłowiowy sędziwy starzec. [przypis edytorski]

Matwiej (ros.) — Mateusz. [przypis edytorski]

matyjaśność (gw.) — marudzenie. [przypis edytorski]

matyjasić (gw.) — marudzić, popłakiwać. [przypis edytorski]

Matylda Letycja Bonaparte (1820–1904) — księżniczka francuska, córka byłego króla Westfalii Hieronima, najmłodszego brata Napoleona I, i jego drugiej żony, Katarzyny Wirtemberskiej. [przypis edytorski]

Matylda — Matylda Letycja Bonaparte (1820–1904), córka najmłodszego brata Napoleona, ważna postać kulturalnego życia Francji, prowadziła tzw. salon literacki, czyli miejsce spotkań i wymiany myśli artystów, naukowców, polityków itp. [przypis edytorski]

Matylda — tu zapewne: Matylda von Ringelheim (ok. 895–968), żona króla Niemiec Henryka I Ptasznika, matka cesarza Ottona I; święta katolicka. [przypis edytorski]

maty (ukr.) — matko. [przypis edytorski]

mat (z niem.) — zmęczony. [przypis edytorski]

Mauden, a. Maulde, David van (1575–1641) — uczony duchowny z Brukseli, autor m.in. Discursus morales in praecepta Decalogi (1625); imię „Adam” jest błędem. [przypis edytorski]

Maudsley, Henry (1835–1918) — brytyjski lekarz, autor pionierskich badań z zakresu psychiatrii. [przypis edytorski]

maukawis — gatunek ptaka. [przypis edytorski]

Mauléon, Alexandre-Jérôme Loiseau de (1728–1771) — sławny prawnik francuski; w 1762 był obrońcą Jeana Calasa, protestanta oskarżonego o zamordowanie syna, który rzekomo chciał przejść na katolicyzm; sprawa stała się głośna dzięki zaangażowaniu Woltera, m.in. opublikowaniu przez niego pierwszej części Traktatu o tolerancji. [przypis edytorski]

Mauli — w oryg.: Mowgli; tu tłumacz podał zapis fonetyczny pierwotnej, ang. wersji imienia głównego bohatera jako właściwe imię. [przypis edytorski]

Mauli — w oryg.: Mowgli; tu tłumacz podał zapis fonetyczny pierwotnej ang. wersji imienia głównego bohatera jako właściwe imię. [przypis edytorski]

Maupas, Émile (1842–1916) — francuski bibliotekarz, zoolog i botanik. [przypis edytorski]

Maupassant de, Guy (1850–1893) — fr. pisarz, autor opowiadań obyczajowych. [przypis edytorski]

Maupassant, Guy, de (1850–1893) — francuski pisarz, jeden z głównych twórców naturalizmu. [przypis edytorski]

Maupassant, Guy de (1850–1893) — francuski pisarz-naturalista; autor m.in. powieści Bel-Ami (1885) oraz wielu opowiadań wyrażających ostrą krytykę obyczajowości mieszczańskiej. [przypis edytorski]

Maupassant, Guy de (1850–1893) — francuski pisarz-naturalista; autor wielu opowiadań wyrażających ostrą krytykę obyczajowości mieszczańskiej. [przypis edytorski]

Maupassant, Guy de (1850–1893) — francuski pisarz-naturalista; autor wielu opowiadań wyrażających ostrą krytykę obyczajowości mieszczańskiej. [przypis edytorski]

Maupassant, Guy de (1850–1893) — francuski pisarz, przedstawiciel naturalizmu; autor m.in. powieści Bel-Ami (1885) oraz wielu opowiadań wyrażających ostrą krytykę obyczajowości mieszczańskiej. [przypis edytorski]

Maupassant, Guy de (1850–1893) — francuski pisarz zaliczany do nurtu naturalizmu i dekadentyzmu, znany zwłaszcza ze swoich nowel, w których zawarł doświadczenie wojny francusko-pruskiej. [przypis edytorski]

Maupertuis, Pierre Louis Moreau de (1698–1759) — matematyk, fizyk, filozof, geograf, geodeta i astronom fr.; członek Akademii Nauk (od 1723); kierował wyprawą do Laponii (1736–37), której uczestnikiem był również fizyk i astronom szwedzki Anders Celsius, podjętej w celu pomiaru długości południka oraz ustalenia kształtu globu ziemskiego (następnie Maupertuis opublikował pracę na ten temat) przez obliczenie spłaszczenia kuli ziemskiej na biegunach. [przypis edytorski]

Maura, Antonio (1853–1925) — hiszpański polityk, pięciokrotny premier Hiszpanii (1903–1904, 1907-1909, 1918, 1919 i 1921–1922); początkowo w Partii Liberalnej, od 1902 w Partii Konserwatywnej, której przewodził w latach 1903–1912. [przypis edytorski]

Maurel, Victor (1848–1923) — francuski śpiewak operowy, baryton. [przypis edytorski]

mauretański — związany z Maurami; przym. stosowany zwykle w odniesieniu do stylu archit. charakterystycznego dla budowli islamskich w Hiszpanii. [przypis edytorski]

mauretański — związany z Maurami; przym. stosowany zwykle w odniesieniu do stylu mebli i architektury charakterystycznego dla budowli islamskich w Hiszpanii. [przypis edytorski]

Mauretania — tu: prowincja rzym. na płn. wybrzeżu Afryki nad Morzem Śródziemnym (dziś: obszar płn. Maroka i płn. Algierii). [przypis edytorski]

Maur (hist.) — od średniowiecza do pocz. XIX w.: europejska nazwa na określenie muzułmańskich mieszkańców Płw. Iberyjskiego i płn.-zach. Afryki; tu: pogardl. o stronnikach królestwa Aragonii, w obecnej płn.-wsch. Hiszpanii, które w XIV w. władało Korsyką, Sardynią, Sycylią i płd. częścią Płw. Apenińskiego. [przypis edytorski]

Maurín, Joaquín (1896–1973) — hiszpański dziennikarz, polityk komunistyczny i rewolucyjny; przywódca Partii Robotniczej i Chłopskiej oraz Partii Robotniczej Zjednoczenia Marksistowskiego, aktywny głównie w Katalonii; we wrześniu 1936 aresztowany podczas próby przedostania się z frankistowskiej Galicji do strefy republikańskiej; jego tożsamość odkryto dopiero po roku; oszczędzony dzięki interwencji wysokiego rangą krewnego w wojsku Franco, po 9 latach w więzieniu wyemigrował do Stanów Zjednoczonych. [przypis edytorski]

Maurice Charles Donnay (1859–1945) — fr. dramatopisarz; związany z kabaretem Chat Noir, autor głównie komedii; od 1907 członek Akademii Francuskiej. [przypis edytorski]

Maurice, Frederick Denison (1805–1872) — angielski teolog anglikański, pisarz, eseista, jeden z twórców chrześcijańskiego socjalizmu. [przypis edytorski]

Maurice, Frederick Denison (1805–1872) — angielski teolog, pisarz i eseista, jeden z twórców chrześcijańskiego socjalizmu. [przypis edytorski]

Maurice Hennequin (1863–1926) — belgijski dramatopisarz; autor licznych komedii i wodewilów; współpracował z Georgesem Feydeau. [przypis edytorski]

Maurice Maeterlinck (1862–1949) — belgijski pisarz, dramaturg, twórca dramatu symbolicznego, np. Peleas i Melizanda (1893). [przypis edytorski]

Maurice Maeterlinck (1862–1949) — piszący po francusku belgijski dramaturg, eseista i poeta. [przypis edytorski]

Mauritius — wyspa na Oceanie Indyjskim, ok. 900 km na wsch. od Madagaskaru. [przypis edytorski]

Mauritius — wyspa w płd.-zach. części Oceanu Indyjskiego, ok. 900 km na wschód od Madagaskaru; od XIX w. kolonia brytyjska, od 1968 główna wyspa niezależnej Republiki Mauritiusa. [przypis edytorski]

Maurois, André, właśc. Émile Herzog (1885–1967) — fr. pisarz; biografista, autor powieści psychologiczno-obyczajowych (m.in. Climats, tj. w tłum. pol. Klimaty z 1928 r.), prac historycznych, esejów oraz pamiętników; pseudonim pisarski André Maurois stał się oficjalnym nazwiskiem pisarza w 1947. [przypis edytorski]

Maurois, André, właśc. Émile Salomon Wilhelm Herzog (1885–1967) — pisarz francuski, autor wielu biografii sławnych pisarzy i polityków. [przypis edytorski]

Maurois, André właśc. Herzog, Émile (ur. 1885–1967) — francuski pisarz. [przypis edytorski]

Maurowie (hist.) — od średniowiecza do pocz. XIX w.: europejska nazwa na określenie muzułmańskich mieszkańców Płw. Iberyjskiego i płn.-zach. Afryki, z pochodzenia w większości Berberów (rdzennych mieszkańców Afryki Płn.). [przypis edytorski]

Maurowie hiszpańscy, którzy podzielili los swego króla… — akt kapitulacji Grenady (1492) pozwalał chętnym muzułmanom na wyjazd do Afryki, pozostałym gwarantował zachowanie majątków i swobodę wyznania oraz praktykowania swoich obyczajów w Grenadzie; od 1499 rozpoczęto akcję przymusowych chrztów, co doprowadziło do wybuchu powstania i wydania w 1501 dekretu zobowiązującego muzułmanów mieszkających w królestwie Kastylii do przyjęcia chrześcijaństwa albo opuszczenia kraju. W królestwie Aragonii, odrębnym prawnie od Kastylii, wyznawanie islamu było tolerowane do 1526. [przypis edytorski]

Maurowie — muzułmanie z Mauretanii (gł. Berberowie i Arabowie), którzy z płn. Afryki przybyli w 712 r. do Hiszpanii, pokonali Wizygotów i założyli tam państwo, słynące z wysokiej kultury i wspaniałej architektury. Chrześcijańscy sąsiedzi walczyli z nimi aż do XV w., kiedy to Izabela, królowa Kastylii, i Ferdynand, król Aragonii, pokonali wspólnie muzułmańskie Królestwo Granady. [przypis edytorski]

Maurowie — od średniowiecza do pocz. XIX w.: europejska nazwa na określenie muzułmańskich mieszkańców Płw. Iberyjskiego i płn.-zach. Afryki, z pochodzenia w większości Berberów (rdzennych mieszkańców Afryki Płn.). [przypis edytorski]

Maurowie — średniowieczne ludy (Berberowie i Arabowie), zamieszkujące Półwysep Iberyjski, które wywarły znaczny wpływ na kulturę Hiszpanii i Portugalii. [przypis edytorski]

Maurowie — tu: dowodzeni przez gen. Franco żołnierze z Maroka Hiszpańskiego (tzw. Armia Afrykańska), przerzuceni do Hiszpanii. [przypis edytorski]

Maurowie — w średniowieczu: określenie muzułmanów zamieszkujących na terenie dzisiejszej Hiszpanii. [przypis edytorski]

Maurras, Charles (1868–1952) — francuski myśliciel polityczny i filozof, monarchista, krytyk demokracji. [przypis edytorski]

Maurras, Charles (1868–1952) — fr. pisarz, działacz polityczny. [przypis edytorski]

Maurya — fonetycznie zapisane imię Máire; chodzi o Marię, matkę Jezusa. [przypis edytorski]

Mauryce Blondel (1861–1949) — filozof francuski. [przypis edytorski]

Maurycjusz (539–602) — cesarz wschodniorzymski (bizantyński) w latach 582–602. [przypis edytorski]

Maurycy Nassauski, dziś Maurycy Orański, książę Nassau (1567–1625) — książę orański, stadhouder Niderlandów, prowadził walkę z Hiszpanami okupującymi Holandię. [przypis edytorski]

Maurycy Saski (1696–1750) — hrabia saski, wódz i strateg, marszałek Francji. [przypis edytorski]

Maurycyus cesarz pisał i wydawał niektóre złe prawa swe, przeciw prawom Boskim i kościelnym… — Skarga powołuje się tutaj na tekst Aimoinusa, Libri Quinque, De Gestis Francorum IV, 3, w którym jednak nie ma wzmianki o ostatnich słowach Maurycjusza. [przypis edytorski]

maurytański — dziś popr.: mauretański. [przypis edytorski]