O moim starym domku → ← Trzy gwiazdki

Spis treści

Obyczaje: 1
Szlachcic: 1

Władysław SyrokomlaGawędyDyferencja [1]Gawęda zaściankowa

I

Starzy szlachta tam pod miedzą

Na naradzie ważnéj siedzą,

A wokoło młodzież wrząca,

Tysiąc gniewnych słów wytrąca, —

Lud się na dwie strony dzieli,

Błyszczą ostrza karabeli.

Pan komornik z sznurem stawa [2];

Woźny wznosi papier w górę,

Słowem jakaś tu rozprawa,

I de hajda[3] — i de jure [4].

At, mospanie, któż i kiedy

Przywileje szlachty zaćmi?

To jest zatarg między braćmi

Przy podziale swojéj schedy [5].

Szlachcic, ObyczajeA u szlachty takie chucie:

Że gdzie sprawa, tam i wrzawa,

A gdzie wrzawa, tam i bitwa,

Potém kończą na statucie,

Potém kielich i modlitwa. —

Szlachcic poczciw — bo ma duszę,

A wrzaskliwy — bo szlachetny,

Urodzony — nie sławetny,

I nie straszne mu ratusze!

Process w sądzie — to nie boli,

A zabawka niezła wcale; —

Więc brat z bratem przy podziale

Zabijacko się warcholi. —

Ich się ojcu niegdyś szczęści,

Dość zostawił dla nich mienia,

Co dziś dzielą na dwie części,

Wedle Boga i sumienia. —

Dzielą słusznie jak wystarczy,

I grosiwo, i śpiżarnię,

I oborę, i owczarnię,

I nabytek gospodarczy. —

Potém z obu stron namowy,

Pan komornik przez zagony

Ciągnie sznurem na dwie strony

I wydziela dwie połowy. —

Zabił wiechę strojną w liście,

Wsunął cérkiel za popręgę [6]

I zawołał zamaszyście:

— «No, skończyliśmy mitręgę [7]!

Waść sądowy jenerale[8],

Mości strony i starszyzna!

Niech mi teraz każdy przyzna,

Żem wydzielił doskonale. —

Ot jak z boru do sosenki

Idzie ścianką ta drożyna,

Stefanowe z prawéj ręki,

A co z lewéj — to Marcina,

A zaś młynek i zatoka

Służą obu jednostajnie. —

Równe schedy jak dwa oka,

Nawet pręta [9] nikt nie stracił,

Mierzę słusznie, nieprzedajnie,

Bo mię żaden nie zapłacił,

Nie skaptował, nie przyodział, —

Ot i sprawa, i rozprawa!

Pytam trzykroć wedle prawa:

Czyli zgoda na mój podział?»

Stefan krzyknął: «Nie masz zgody!

Bo mi krzywda w oczy kole, —

U mnie piasek — a tu pole,

Że choć zaraz siéj ogrody!

Mórg [10] pod lasem… tak daleko…

Co ja zrobię z tym kawałkiem?

Wezmę raczéj mórg nad rzeką,

I zatoka do mnie całkiem!…»

— «O!! zatoka za głęboka! —

Krzyknął Marcin — Panie bracie!

Wcześnie siatkę zapuszczacie,

Nie dam ryby ani oka!

Mórg mój, Mości Dobrodzieje,

Co nad rzeczką, tam pod drogą.

Nie pytając u nikogo

Sam zaorzę i zasieję.

Bo pomiarem…»

— «Co mi pomiar?

Kto się krzywdzić mię ośmieli,

W klindze mojej karabeli,

Słusznej kary znajdzie domiar». —

— «Panie woźny!…»

— «Woźny płazem!

A mierniczy — w łeb żelazem!

Nié ma pana dla Stefana —

Zaraz wszystkich stąd wypłoszę!» —

— «Morg nad rzeką i toń rybna,

Moje!…»

— «Moje, rzecz niechybna!…»

— «Ja zasieję.»

— «A ja skoszę!» —

— «No bratuniu to za śmiało!

A czy znasz ty moją rękę?»

— «A czy znasz ty świszczypało

Moją szablę damascenkę?»

— «Za mną szlachta!»

— «Bij kto sprzyja!!…»

Szlachta w dwie się strony ściska,

100

Walka w zabój… aż krew tryska…

Pan komornik wiechą zwija,

Woźny pozwem broni duszę,

Papier, wiecha, w zawierusze

Popękały się od kija. —

105

Aż skrwawiona, zapocona,

Porąbana, zadyszana,

Ta i owa padła strona,

Wypoczywać na murawie;

Jeszcze w jęku i we wrzawie

110

Słychać głosy: — «To Stefana…»

— «To Marcina… mórg przy drodze…»

— «Mórg nad rzeką i zatoką…»

— «I okopię, i ogrodzę…»

— «Nie doczekasz! nie pozwolę,

115

Będę bronić moje pole,

Jak źrzenicę mego oka!»

— «Nie o pole, nie o szkodę,

Lecz tu idzie o bezprawie».

— «A ja mówię i dowiodę,

120

Że na swojem rzecz postawię».

— «Ciężko skarżę upór bratni…»

— «Wara leźć mi w moją grzędę!…»

— «Krwią słuszności bronić będę,

Do kropelki, do ostatniéj!»

II

125

— «Cyt mi szersznie![11] — tfu do kata! —

Huknął stary pan Ambroży. —

Taki rankor [12] brat na brata!

Mospanowie, to gniew Boży!

Bić się z bratem jakby z wrogiem!

130

Jakiém okiem, jakiem czołem,

Staniesz jutro przed kościołem,

A po jutrze i przed Bogiem?

Uściśnijcie mi się szczerze,

I wypijmy pojednanie, —

135

Jutro spowiedź!…»

— «O mospanie!

A zatokę kto zabierze?»

— «Nie chcę morga, co pod lasem!»

— «Nie dam morga, co przy drodze!»

140

— «No uciszcie się z hałasem,

Ja wam całą rzecz pogodzę».

— «A to jaki śmiałek groźny,

Medyjację [13] swoją wnosi!?»

— «Sza panowie! — krzyknął woźny —

145

Pan Ambroży o głos prosi!»

Więc Ambroży siadł na miedzy,

Brzęknał czarą po butelce:

— «Bracia szlachta i koledzy,

Mościwi wielce a wielce!

150

Za zatokę i za pole,

Będzie zawsze wrzawa sroga,

Będą skargi i zatargi,

I processa, i swawole,

I obraza Pana Boga;

155

Bracia zniszczą się ze szczętem,

Przez rankory i rozpusty;

Będą dzieciom testamentem

Przekazywać process pusty;

Na braterskich karkach — szpetnie

160

Czynić próbę szabel hartu,

Mazać herb swój nieszlachetnie,

I oddawać duszę czartu! —

By więc zetrzeć plamę z czoła.

Zmazać karę nieochybną [14],

165

Radzę oddać do kościoła

Oba morgi i toń rybną.

Za tę skruchę Pan Bóg — jużci

Grzech dzisiejszy wam odpuści,

I ofiarę przyjmie wdzięcznie

170

Za zgładzenie tych bezprawi, —

A ksiądz proboszcz — comiesięcznie

Za was świętą mszą odprawi. —

Bóg okryje swém ramieniem

Tarczę herbu starożytną,

175

Wasze domy z pokoleniem,

Pomyślnością wam zakwitną. —

No! czy zgoda?»

— «Mądra rada —

Już inaczéj nie wypada;

180

Oba morgi niepodzielne,

I zatoka koło młyna,

Ni Stefana, ni Marcina,

Ale odtąd już — kościelne.

Niech pan woźny tu posiedzi,

185

I dokument spisze żywo —

Jutro idziem do spowiedzi

Z tą pobożną donatywą». —

— «A salaria [15]?»

— «To nie minie,

190

To proboszcza rzecz nie nasza, —

A za cięcia od pałasza,

Damyć żyta po ośminie».

— «Zgoda! — krzyknął woźny żwawie —

Teraz kielich do roboty!»

195

Dictum[16], factum[17], i po sprawie,

Wykonano co do joty. —

III

Oto sto lat już się zaczną,

Jak braterskie kości społem

Gniją w ziemi pod kościołem,

200

A mogiły ani znaczno. —

Ale ród ich gęsty w Litwie,

I poczciwy, i zamożny;

Bo co miesiąc głos pobożny

W mszalnej wzmienia ich modlitwie.

205

A na morgach w pszennym plonie,

Pleban piękne żął owoce,

Stawił kopy na zagonie,

Łowił rybkę na zatoce…

Teraz słyszę, inne dzieje, —

210

Ktoś już inny morgi trzyma,

I pszeniczkę inny sieje,

I za zmarłych mszy już nié ma.

Słyszał nawet dzwonnik głuchy

Spod grobowca u parkana,

215

Jakieś krzyki i rozruchy —

Spór Marcina i Stefana.

5 października 1846

Przypisy

[1]

dyferencja (z łac.) — różnica, różnica zdań; tu: sprawa sporna. [przypis edytorski]

[2]

stawa — dziś popr. forma 3.os.lp: staje. [przypis edytorski]

[3]

hajda (z ukr.) — okrzyk popędzający, zagrzewający do ruszenia w drogę, do ataku itp. [przypis edytorski]

[4]

de jure (łac.) — z prawa; według prawa. [przypis edytorski]

[5]

scheda — spadek. [przypis edytorski]

[6]

popręga — pasek noszony na wierzchnim ubraniu. [przypis edytorski]

[7]

mitręga — trud. [przypis edytorski]

[8]

jenerał — tak zwano woźnych; [jenerał: dziś: generał; red. WL]. [przypis autorski]

[9]

pręt — tu: daw. miara, wynosząca 12–15 stóp, tj. ok. 4 m. [przypis edytorski]

[10]

mórg — morga (z niem.: morgen: ranek), używane spolszczenie: jutrzyna; daw. jednostka powierzchni rolnej, początkowo oznaczała obszar, jaki jeden człowiek może zaorać (zasiać, skosić itd.) jednym zaprzęgiem w ciągu jednego dnia roboczego, czyli od rana do południa); na terenach daw. Rzeczpospolitej wynosiła 0,5–0,6 hektara (ok. 500 m²). [przypis edytorski]

[11]

szersznie — Szlachtę zaściankową na Litwie zwano, w pogardliwym wyrazie szerszniami; ta nazwa pochodzi od barwy mundurów wojskowych Radziwiłłowskich, która była żółta z czarnym. [przypis autorski]

[12]

rankor — wściekłość, uraza, gniew; także neutralnie: zapał. [przypis edytorski]

[13]

mediacja — pośrednictwo. [przypis edytorski]

[14]

nieochybny — nieuchronny. [przypis edytorski]

[15]

salaria (z łac.) — zapłata, żołd, wynagrodzenie. [przypis edytorski]

[16]

dictum (łac.) — powiedzenie, polecenie, rozkaz. [przypis edytorski]

[17]

factum (łac.) — czyn, dzieło, postępowanie, fakt. [przypis edytorski]

Jednorazowo Miesięcznie

15 zł

tyle kosztują 2 minuty nagrania audiobooka

35 zł

tyle kosztuje redakcja jednego krótkiego wiersza

55 zł

tyle kosztuje przetłumaczenie 1 strony z jęz. angielskiego na jęz. polski

200 zł

tyle kosztuje redakcja 20 stron książki

500 zł

Dziękujemy za Twoje wsparcie! Uzyskujesz roczny dostęp do przedpremierowych publikacji.

20 zł /mies.

Dziękujemy, że jesteś z nami!

35 zł /mies.

W ciągu roku twoje wsparcie pozwoli na opłacenie jednego miesiąca utrzymania serwera, na którym udostępniamy lektury szkolne.

55 zł /mies.

W ciągu roku twoje wsparcie pozwoli na nagranie audiobooka, np. z baśnią Andersena lub innego o podobnej długości.

100 zł /mies.

W ciągu roku twoje wsparcie pozwoli na zredagowanie i publikację książki o długości 150 stron.

Inna kwota

Bezpieczne płatności zapewniają: PayU Visa MasterCard

Dane do przelewu tradycyjnego:

nazwa odbiorcy

Fundacja Wolne Lektury

adres odbiorcy

ul. Marszałkowska 84/92 lok. 125, 00-514 Warszawa

numer konta

75 1090 2851 0000 0001 4324 3317

tytuł przelewu

Darowizna na Wolne Lektury + twoja nazwa użytkownika lub e-mail

wpłaty w EUR

PL88 1090 2851 0000 0001 4324 3374

Wpłaty w USD

PL82 1090 2851 0000 0001 4324 3385

SWIFT

WBKPPLPP

Zamknij

Proszę czekać...

Czytaj w przypisie dolnym

Zaloguj się / Załóż konto

Słuchaj od tego miejsca

Nowe książki pojawiają się częściej, gdy nas wspieracie. Wesprzyj Wolne Lektury 1,5% podatku!
KRS: 0000070056
Nazwa organizacji: Wolne Lektury

Chcemy, aby każde dziecko w Polsce miało wygodny i bezpłatny dostęp do lektur szkolnych - zróbmy to razem! Wspieraj Wolne Lektury stałą wpłatą!
Kliknij, by dowiedzieć się więcej >>>

Wolne Lektury to biblioteka, która jest czynna 24 godziny na dobę i w dodatku można z niej korzystać bez wychodzenia z domu. No i można tam znaleźć mnóstwo klasycznych pozycji, również tych mniej oczywistych

Barbara Klicka

Znajdź nasze książki na Legimi! Za każdym razem, kiedy czytasz lub słuchasz Wolnych Lektur w księgarni Legimi, wspierasz naszą bibliotekę - DZIĘKUJEMY!

Co nowego na Wolnych Lekturach? Dowiesz się z naszego newslettera. Kliknij, by się zapisać.

Potrzebujemy Twojej pomocy! Wspieraj Wolne Lektury stałą wpłatą. Kliknij i zadeklaruj comiesięczne wsparcie >>>

Audiobooki Wolnych lektur znajdziesz też na naszym kanale na YouTube.
Czy wiesz, że jeśli włączysz subskrypcję, to pomożesz uwolnić kolejną książkę?

Kliknij obrazek, by subskrybować!

Jesteś pewien, że przeczytałeś już wszystkie pozycje, które znajdują się w naszej bibliotece? Pomóż nam sprawić, żeby nie zabrakło Ci nowych lektur. Wesprzyj Wolne Lektury! Kliknij i dorzuć się!

Wolne Lektury to codzienna praca zespołu ludzi: koordynatorek, redaktorów, polonistów, programistek. Bez Twojego wsparcia nie damy rady rozwijać się dalej. Kliknij i dorzuć się!

Dlaczego warto pamiętać o Kochanowskim, w jaki sposób zmiana akcentu może symbolizować bunt, jak rymować, aby prawie nikt nie zauważył, że rymujecie - wszystkiego dowiesz się słuchając Mistrzowskiej Szkoły Poezji.

Urke Nachalnik Rozpruwacze