Przypisy

Battus — założyciel miasta Cyreny w Afryce około r. 650 przed Chr. [przypis redakcyjny]

baty — czółna. [przypis redakcyjny]

batyst (fr. batiste) — delikatna, bardzo cienka, przezroczysta tkanina z bawełny, lnu lub jedwabiu; wykonywano z niej chusteczki oraz wytworną odzież. Nazwa pochodzi od imienia fr. wynalazcy z XIII w. Batiste Chambray. [przypis redakcyjny]

batystowe — z bardzo cienkiego płótna. [przypis redakcyjny]

batyst (z fr. batiste) — delikatna, bardzo cienka, przezroczysta tkanina z lnu, bawełny lub jedwabiu; wykonywano z niej chusteczki oraz wytworną odzież. Nazwa pochodzi od imienia fr. wynalazcy z XIII w. Batiste Chambray. [przypis redakcyjny]

Baudrillart — współczesny ekonomista francuski. [przypis redakcyjny]

bawełnica (starop.) — suknia lub materia bawełniana; bawełnice, dziś popr. D.lp r.ż.: bawełnicy. [przypis redakcyjny]

bawełnica (starop.) — suknia lub materia bawełniana. [przypis redakcyjny]

bawełnica (starop.) — suknia lub materia bawełniana. [przypis redakcyjny]

bawet (z fr.) — śliniak, przedłużenie fartucha od pasa ku górze. [przypis redakcyjny]

bawić* (daw.) — zaprzątać uwagę, tu: zwodzić. [przypis redakcyjny]

bawić — zwlekać. [przypis redakcyjny]

bazalt (łac. ) — skała wulkaniczna ciemnej barwy. [przypis redakcyjny]

Bazar Dobroczynny — stworzona w roku 1855 instytucja filantropijna. W r. 1897, podczas przedstawienia kinematograficznego, wybuchł tam pożar. Wśród 1500 obecnych zaczęła się panika, 117 osób zginęło. [przypis redakcyjny]

Bazarow — bohater powieści Turgeniewa Ojcowie i dzieci (1862). [red. WL]. [przypis redakcyjny]

bazar — targowisko. [przypis redakcyjny]

bazar — targ, targowisko. [przypis redakcyjny]

bazar — wolny plac w obozie; rynek, majdan. [przypis redakcyjny]

bazar (z tur.) — rynek obozowy. [przypis redakcyjny]

Bazyli św. — założyciel zakonu swojej reguły, biskup Cezarei w Kapadocji, żył między r. 330–379. [przypis redakcyjny]

bazyliszek — legendarny płaz podobny do jaszczurki, który miał zabijać wzrokiem. [przypis redakcyjny]

bębennicy (starop.) — bijący w bębny, tu za całe snać rycerstwo. [przypis redakcyjny]

bęben (starop.) — naczynie do wody. [przypis redakcyjny]

będą warczały na cię — będą ci przykre. [przypis redakcyjny]

będę miał liść kolczaty ostu — Na marginesie autografu rysunek liścia ostu. [przypis redakcyjny]

„Będę teraz próbował — pisze — rozpocząć w miejscowym tygodniku „Voce” kampanię o polskiej literaturze, ale czy dam sobie radę z włoszczyzną, nie wiem. Wstrzymał mnie dotąd inny wzgląd, mianowicie nie chciałem przez druk artykułów ściągnąć do redakcji pisma życzliwych informacji o mojej osobie: przypadkiem jednak dowiedziałem się, że ex re mojego długiego pobytu tutaj, tam już interesowano się mną i wszelkie relacje od różnych rodaków zdołały wyrobić tylko dość żywe zainteresowanie intelektualne: a ponieważ pismo niezmiernie dzielne ma jednak pewne upodobanie do excentrytetów, więc z tej strony przeszkód nie będzie, zresztą będę pisać incognito: ale powtarzam, że wątpię, czy dam sobie z językiem radę: pisanie byłoby rozkoszą, ponieważ filozoficznie panuje między mną a redakcją niemal jednomyślność całkowita”. (List z 3 V 1910). [red. WL].

[przypis redakcyjny]

będę twoim przewodnikiem – Ażeby z ciemnego lasu namiętności nas wyprowadzić, ażebyśmy na nowo w błąd i grzech nie wpadli, dostatecznym radcą i przewodnikiem jest rozum, który wykrywając nam całą szpetotę występku lub zbrodni, poucza nas zarazem, czego unikać, a co czynić powinniśmy. [przypis redakcyjny]

Będęż śmiał mówić tutaj o konfederacjach, a nie podzielić przekonań uczonych — Mably występuje przeciwko konfederacjom. „Konfederacje — wywodzi — przynosiły korzyść Polakom tylko dlatego, ponieważ mieli rząd potworny; są złem, służącym do złagodzenia innego zła. Ileż to razy bylibyście utracili wolność, gdyby wam nie było wolno podnosić rokoszów w jej obronie i zachowywać jej z bronią w ręku. Ale bardzo to źle, jeżeli potrzebuje się aż takiego środka przeciw władzy arbitralnej, i Polska nie będzie szczęśliwa, dopóki rozumne prawa nie nauczą jej obchodzić się bez niego. Konfederacje schlebiają przyjemnie waszym magnatom; przedstawiają jakowaś ideę zwierzchnictwa, podobającą się ich pysze, a wiem, że pycha możnych nie słucha rozumu. Rozsądek wasz więc przepisuje wam milczenie w tym względzie. Zresztą wasza drobna szlachta, może nie nazbyt w polityce wprawna, z pewnością uważałaby za rzecz dziwną a nawet śmieszną, gdyby konfederaci barscy, którzy ocalili Rzeczpospolitą, chcieli w drodze wyraźnego prawa zabronić zwyczaju konfederacji. Powinniście się zadowolić ustaleniem zasad rządu dostatecznie mądrych, tak, żeby nie odczuwano nadal konieczności zawiązywania spisków i chwytania za broń, by śpieszyć na pomoc ojczyźnie”. W dalszym ciągu wiąże konfederacje ściśle z losem liberum veto i twierdzi, że z chwilą zniesienia tego ostatniego konfederacje staną się niepotrzebne. [przypis redakcyjny]

będzie to książka (książeczka) — mowa tu o rękopisie jeszcze niewydanym p. t. Życie, etyka i rewolucja. [przypis redakcyjny]

Beaconsfield — właściwie Beniamin Disraeli (1804–1881), polityk angielski, przywódca konserwatystów, w tym czasie premier i kierownik polityki zagranicznej Wielkiej Brytanii. [przypis redakcyjny]

Beata a. Beatryce — małżonka Amona, matka Bradamanty. [przypis redakcyjny]

Beata — Beata d'Este, małżonka Ludwika Sforcy, księcia mediolańskiego, który za życia jej był potężny, po jej śmierci utracił księstwo i umarł w więzieniu we Francji. [przypis redakcyjny]

beati possidentes (łac.) — szczęśliwi posiadacze. [przypis redakcyjny]

Beati, quorum tecta sunt peccata — „Błogosławieni, którym grzechy odpuszczono”; tym pierwszym wierszem Psalmu 32 Matylda pozdrawia poetę, który w chwili, gdy będzie skąpany w wodzie letejskiej, jako uprzednio oczyszczony od grzechów, straci pamięć tychże grzechów. [przypis redakcyjny]

Beatryce — małżonka Amona, matka Bradamanty. [przypis redakcyjny]

Beatryce (…) siedzi na korzeniach drzewa — Beatrycze, czyli teologia, nauka boża, siedząca na korzeniach drzewa symbolem jest tej rzeczywistej idei, że Kościół pomimo wstrząśnień jego czasowych, pochodzących z przyczyn wewnętrznych i zewnętrznych, jakie nim zachwiały, w korzeniu swoim, to jest w gruncie swoim, był, jest i będzie nieporuszonym, ponieważ zasady jego strzeże nauka boża. Dla tego to, pomimo czasowych przeobrażeń, jakim prawda boża w czasie ulegała i ulega na ziemi, jedyna jej trwałość przechowuje się tylko w powszechnym Kościele Chrystusowym od początku aż do spełnienia wieków. [przypis redakcyjny]

Beatrycze — Beatrycze d'Este, małżonka Ludwika Sforzy, księcia mediolańskiego, który za życia jej był potężny, po jej śmierci utracił księstwo i umarł w więzieniu we Francji. [przypis redakcyjny]

Beatrycze i Margareta — córki Beranżera, hrabi Prowansji. [przypis redakcyjny]

Beatrycze — [tu:] Teologia, nauka wiary objaśniająca rzeczy będące poza granicą władzy rozumu. [przypis redakcyjny]

Beatus, qui tenet (łac.) — przysłowie łacińskie, które w dosłownym przekładzie brzmi: „Szczęśliwy, kto trzyma; szczęśliwy posiadający”. [przypis redakcyjny]

Beau monsieur impassible (fr.) — Piękny obojętny (niewzruszony) mężczyzna. [przypis redakcyjny]

beciki — piernaciki, pierzynki. [przypis redakcyjny]

beg — gubernator, generał. [przypis redakcyjny]

beg ( z tur.) — gubernator. [przypis redakcyjny]

be happy and calm and bright (ang.) — bądź szczęśliwą, spokojną i jasną. [przypis redakcyjny]

bekas — ptak błotny, kszyk; ług — woda stojąca, bagienna. Tu Paszkowski sięgnąwszy do polskiego powiedzenia upiększył porównanie. W oryg. jest prozaicznie as an egg is full of meat, jak jajko pełne swojej zawartości. [przypis redakcyjny]

Bekeria — Bekeria, rodem z Pawii, opat Walombrozy; gdy odkryto spisek, za pośrednictwem którego miał Florencję oddać w ręce gibelinów, głowę mu ścięto. [przypis redakcyjny]

bekiesa a. bekiesza (z węg.) — futro długie węgierskim krojem. [przypis redakcyjny]

bekiesza — długie okrycie wierzchnie węgierskiego kroju ze stojącym kołnierzem. [przypis redakcyjny]

Bekwark (Walenty Greff, 1507–1576) — rodem z Siedmiogrodu, kompozytor i słynny lutnista na dworze Zygmunta Augusta. Pointa fraszki zacytowana została przez Piotra Statoriusza Stojeńskiego w gramatyce, co pozwala stwierdzić, że utwór powstał przed lipcem 1576 (data przedmowy gramatyki). [przypis redakcyjny]

bełt puszczony łukiem — Nowa składnia. „Łukiem” jest tu szósty przypadek narzędzia (ablativus instrumenti). Zwyczajnie mówi się: puszczony z łuka. [przypis redakcyjny]

bełt — [tu:] pocisk, strzała. [przypis redakcyjny]

Bełżyce — miasteczko pod Lublinem na trakcie krakowskim. [przypis redakcyjny]

bela — paka. [przypis redakcyjny]

Belial (mit.) — upadły anioł, szatan. [przypis redakcyjny]

belica — bylica, ziele, któremu przypisywano moce magiczne. [przypis redakcyjny]

beli (starop.) — zamiast „byli”, podobnie „beł”, „beła”, „beło” itd., formy te występują w pierwszym wydaniu od czasu do czasu, na przemian z formami zwykłymi. [przypis redakcyjny]

Belizariusz — syn chłopa, wódz cesarza Justyniana, pogromca Wandalów i Gotów. [przypis redakcyjny]

Belizar — naczelny wódz wojska Justyniana i szczęśliwy wojownik. [przypis redakcyjny]

Bellamaryna — część Algieru, granicząca z Maroko. [przypis redakcyjny]

bellandi (łac.) — wojowania. [przypis redakcyjny]

belle-mère (fr.) — teściowa. [przypis redakcyjny]

Bellerofon (mit. gr.) — heros, który dosiadłszy skrzydlatego konia, Pegaza, walczył z Chimerą, a także dokonał zemsty na Antei, zrzucając ją z konia do morza; kiedy próbował wzlecieć na Olimp, Zeus strącił go jednak z Pegaza. [przypis redakcyjny]

belli civilis (łac.) — wojny domowej. [przypis redakcyjny]

belli in consilio generali constituere (łac.) — na walnej radzie postanowić. [przypis redakcyjny]

belli vicissitudinem (łac.) — zmienną kolej wojny. [przypis redakcyjny]

Bellona — bogini wojny. [przypis redakcyjny]

Bellona — siostra Marsa, bogini wojny. [przypis redakcyjny]

bellua (z łac.) — bestia. [przypis redakcyjny]

beloarda — tu: baszta. [przypis redakcyjny]

beloard (daw.) — szaniec. [przypis redakcyjny]

beloard — szaniec, reduta. [przypis redakcyjny]

Beltram — brat Rugiera, a stryj Rugiera II i Marfizy. [przypis redakcyjny]

beluarda — wieża, machina wojenna. [przypis redakcyjny]

beluard (z fr.) — narożnik obronny, baszta. [przypis redakcyjny]

Belwederek — budynek na wzniesieniu z rozległym widokiem na okolicę. [przypis redakcyjny]

belwederek (wł.) — budynek na wzniesieniu, z którego roztacza się rozległy widok. [przypis redakcyjny]

Belweder — pałac wśród parku na końcu Alei Ujazdowskich, w okresie zaborów był rezydencją generał-gubernatorów warszawskich. W pierwszych latach niepodległości — siedziba Piłsudskiego jako naczelnika państwa, od roku 1922 — siedziba prezydenta. [przypis redakcyjny]

Belweder — pałac wśród parku w południowej części miasta na końcu Alei Ujazdowskich (nazwa „belweder” — z włoskiego „piękny widok”). W tym czasie Belweder należał do rosyjskich generał-gubernatorów. [przypis redakcyjny]

Belweder — pałac w Warszawie w Parku Łazienkowskim, dawna siedziba Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. [przypis redakcyjny]

Belzebub (z hebr.) — w Nowym Testamencie pan piekieł i przywódca złych duchów. W utworze Krasińskiego ma on być twórcą „spróchniałego obrazu” raju, który to obraz — niby dekorację teatralną — złe duchy przechowują w sklepach, czyli podziemiach (staropolskie: sklep — piwnica, loch, podziemie). Wokół interpretacji obrazu Edenu rozwinęła się polemika między A. Łuckim a Z. Niemojewską-Gruszczyńską (A. Łucki, Obraz Edenu w „Nie-Boskiej komedii”, „Ruch literacki”, nr 3, s.65–67; Z. Niemojewska-Gruszczyńska, W sprawie obrazu Edenu w „Nie-Boskiej komedii”, tamże, nr 5, s. 133–135; A. Łucki, Jeszcze w sprawie obrazu Edenu w „Nie-Boskiej komedii”, tamże, nr 6, s.191–192). Kleiner sądzi, że obraz Edenu to przyroda „zespolona z jakimiś utopijnymi marzeniami”, „że plan pierwotny był odmienny”, przyroda „miała być narzędziem szatana”, kuszącego wyobraźnię poety. Za tą interpretacją idzie też wyd. Libery i Sawrymowicza. Według M. Janion interpretacja Edenu jako jednej z trzech wizji–kuszeń może być dwojaka. Po pierwsze można uznać, że Eden stanowi tu synonim natury, tak jak rozumieli ją romantycy: to raj utracony, stan naturalnej szczęśliwości, przeciwieństwo życia w cywilizacji, prosty i harmonijny żywot. Ale można rozumieć ów symboliczny Eden jako oświeceniowy „stan naturalny” człowieka związany z filozoficzną utopią XVIII–wiecznych racjonalistów. Wtedy pokusę szatańską łączyć należy z obrazem przyszłego szczęścia ludzkości, jaką roztacza Pankracy w rozmowie z hrabią Henrykiem. [przypis redakcyjny]

Bembus — Bembo Pietro (1470–1547), Wenecjanin, był naprzód sekretarzem Leona X, później kardynałem; jeden z najsławniejszych autorów włoskich XVI w., pisał z równą biegłością po włosku i po łacinie. [przypis redakcyjny]

Bembus właśc. Bembo, Pietro (1470–1547) — Wenecjanin, był naprzód sekretarzem Leona X, później kardynałem; jeden z najsławniejszych autorów włoskich XVI w., pisał z równą biegłością po włosku i po łacinie. [przypis redakcyjny]

Bem Józef (1797–1850) — generał polski, uczestnik powstania listopadowego, w latach 1848–1849 wsławił się jako komendant obrony rewolucyjnego Wiednia, a następnie wojsk węgierskich w Siedmiogrodzie, gdzie zwycięsko walczył z Austriakami. W sierpniu 1849 r. był naczelnym wodzem armii węgierskiej; po klęsce powstania wstąpił do armii tureckiej. [przypis redakcyjny]

Benak — jezioro Garda w płn. Włoszech. [przypis redakcyjny]

Benedicite! — kościelna łacińska formuła powitania, pożegnania i błogosławieństwa. [przypis redakcyjny]

Benedico vobis (łac.) — błogosławię wam. [przypis redakcyjny]

Benedico vos, in nomine Patris et Filii, et Spiritus sancti (łac.) — błogosławię wam, w imię Ojca i Syna, i Ducha świętego. [przypis redakcyjny]

Benedicti Patris mei, venite (łac.) — „Błogosławieni Ojca Mojego, chodźcie”. Słowa z Ewangelii św. Mateusza. [przypis redakcyjny]

benedykcyj — [forma D.lm:] błogosławieństw. [przypis redakcyjny]

Benedyktowe ustawy — ustawy św. Benedykta, założyciela zakonu benedyktynów. [przypis redakcyjny]

beneficia curata (łac.) — duszpasterstwa. [przypis redakcyjny]

beneficja — dobrodziejstwa, tutaj: uposażenia duchownych. [przypis redakcyjny]

beneficjum — dochodowy urząd w Kościele katolickim. [przypis redakcyjny]

Bene! (łac.) — Dobrze! [przypis redakcyjny]

bene meritorum (łac.) — dobrze zasłużony. [przypis redakcyjny]

bene meritum (łac.) — dobrze zasłużonego. [przypis redakcyjny]

Benewentu książę — Grymoald. [przypis redakcyjny]

Beninkasso z Arezzo — będąc namiestnikiem podesty w Sienie, z urzędu swego kazał ściąć głowy brata i synowca Dżina za uliczne rozboje; Dżino zajątrzony zemstą, przebił go puginałem. [przypis redakcyjny]

Beniowski, Maurycy August (1741–1786) — słowacki podróżnik, awanturnik i żołnierz, autor barwnych pamiętników; w 1768 r. dołączył do konfederacji barskiej (dzięki temu epizodowi stał się tytułowym bohaterem poematu dygresyjnego J. Słowackiego, a następnie powieści W. Sieroszewskiego), schwytany przez Rosjan i zesłany, urządził na Kamczatce spisek i bunt więźniów, którzy opanowawszy miasto, uciekli na zdobytym przez siebie statku „Św. Piotr i Paweł”; Beniowski tułał się następnie po morzach (Aleuty, Ameryka Płd., Japonia), aż w 1772 r. dotarł do Francji, gdzie swymi opowieściami zainteresował króla Ludwika XV; zaciągnął się do wojska fr. w stopniu podpułk. i został wysłany przez rząd w 1773 r. z misją kolonizacyjną, przybył na Madagaskar, gdzie został w 1776 r. przez rdzennych mieszkańców uznany królem; w 1782 gościł w Stanach Zjednoczonych, utrzymywał znajomość z Benjaminem Franklinem; w 1785 r. powrócił na Madagaskar, odbił stolicę kraju z rąk fr., przejęcie władzy rozpoczynając od budowy fortów; zginął w potyczce z Francuzami. [przypis redakcyjny]