Przypisy

Biała Niedziela — przedostatnia niedziela przed Wielkanocą. [przypis redakcyjny]

Biała Róża — powieść Żmichowskiej, której korektę w zbiorowym wydaniu Dzieł robiła podówczas Wanda. [przypis redakcyjny]

Biała Woda — Wisła (niem. Weissel). [przypis redakcyjny]

Białe Jeziora — miasto nad jeziorem o tej samej nazwie na wsch. od Petersburga. [przypis redakcyjny]

Białgród a. Białogród — miasto w Serbii nad Dunajem. [przypis redakcyjny]

białka — zarówno kopia, jak wyd. I i II mają: „białko”. Wyd. III wprowadziło tu poprawkę na l. mn. Kleiner przyjmuje tę wersję wbrew Czubkowi, który poszedł za rękopisem. Wydaje się, że obie formy są prawidłowe. Tekst niniejszy przyjmuje wersję wyd. III i Kleinera. [przypis redakcyjny]

białocerkiewskie — przerwana bitwa pod Białocerkwią 21 września 1651. [przypis redakcyjny]

białogłowa — kobieta, niewiasta. [przypis redakcyjny]

Białogród własc. Białogród Kijowski — miasto położone ok. 25 km na zachód od centrum Kijowa, w średniowieczu stanowiło pierwszą linię obrony Kijowa od zachodu; dziś wieś Biłohorodka. [przypis redakcyjny]

białogrodzka orda — Tatarzy, mieszkający w Białogrodzie; Białogród a. Akerman (dziś ukr.: Biłhorod-Dnistrowskij) — miasto położone nad limanem Dniestru, ok. 20 km od Morza Czarnego, na terenie dzisiejszej płd. Ukrainy, ok. 50 km na płd. zach. od Odessy, założone w VI w. p.n.e. jako kolonia grecka, w XVII i XVIII w. w rękach tatarskich. [przypis redakcyjny]

białogrodzka orda — Tatarzy mieszkający w Białogrodzie; Białogród a. Akerman (dziś ukr.: Biłhorod-Dnistrowskij) — miasto położone nad limanem Dniestru, ok. 20 km od Morza Czarnego, na terenie dzisiejszej płd. Ukrainy, ok. 50 km na płd. zach. od Odessy, założone w VI w. p.n.e. jako kolonia grecka, w XVII i XVIII w. w rękach tatarskich. [przypis redakcyjny]

białokamienna stolica — stały epitet nadawany Moskwie w poezji rosyjskiej. [przypis redakcyjny]

białokapturni posłowie — dominikanie. [przypis redakcyjny]

białoskrzydła — neologizm poety na wzór greckiego leu-kopteros. [przypis redakcyjny]

białozór — gatunek sokoła, tu: orzeł. [przypis redakcyjny]

Biały księżyc… — o księżycu wspomina również W Szwajcarii: „Jest chwila, kiedy ze srebrzystą tęczą/ Wychodzi blady pierścionek Dyjany,/ Wszystkie się wtedy słowiki rozjęczą/ I wszystkie liście na drzewach zabrzęczą,/ I wszystkie źródła jęk wydają szklany…” [przypis redakcyjny]

Bibianna — Biblianna Moraczewska, siostra historyka Jędrzeja, przyjaciółka Narcyzy z koła „Entuzjastek”. Odmalowana jest we Wstępnym obrazku jako Felicja. Rozbieżne poglądy polityczne zerwały ten stosunek w r. 1862. [przypis redakcyjny]

Bibiena — miejscowość Bibbiena pod miastem Arezzo w Toskanii. [przypis redakcyjny]

Bibiena właśc. Bernardo Dovizi da Bibbiena (1470–1520) — włoski pisarz, dyplomata, kardynał (od 1513 r.), przyjaciel poety. Autor pierwszej włoskiej komedii prozą Calandra. [przypis redakcyjny]

bibosze koronni — znani pijacy, zawołani opoje. [przypis redakcyjny]

bibuła — tu: papier, pisanie (dziennikarstwo). [przypis redakcyjny]

bić larum — dzwonić na alarm, na trwogę. [przypis redakcyjny]

bić w stróny — uderzać w struny (lutni). [przypis redakcyjny]

bicykl — nazwa pierwszych rowerów. [przypis redakcyjny]

biczmi (starop. forma) — zamiast: biczami, porównaj pieśń I, zwr. 63 itp. [przypis redakcyjny]

bicz — rodzaj popularnej gry karcianej. [przypis redakcyjny]

biczuje (…) grzech zawiści — O biczu smagającym zawiść i wędzidle, patrz przypisek w pieśni X. [przypis redakcyjny]

Bidziński, Stefan — rotmistrz, strażnik koronny, kasztelan sandomierski, zm. 1704. [przypis redakcyjny]

bieda — Kitowicz mylnie objaśnia; wyraz pochodzi od łac. biga [tzn. dwukółka]. [przypis redakcyjny]

Biedna Panonio — Dzieje węgierskie z tamtych czasów przedstawiają smutny obraz nierządu i nieszczęść domowych. [przypis redakcyjny]

biednej Europie — w mit. gr. królewna Europa została porwana przez Jowisza, który przybrał postać byka (u Kochanowskiego woła). [przypis redakcyjny]

Biegeleisen, Bronisław — dr Biegeleisen w pierwszym artykule swym o Legendzie Młodej Polski, pomieszczonym w lwowskich „Widnokręgach” (Z. VIII z 25 VI 1910), wyraził żal między innymi z tego powodu, że Brzozowski nie korzystał z Bradleya krytyki pragmatyzmu. „Stanowisko jego — pisze tam — w tej kwestii nie byłoby tak chwiejne i niezdecydowane, jak w Legendzie. Uwaga ta skłoniła Brzozowskiego w każdym razie, zdaje się, do zaznajomienia się z cytowanym w artykule dra Biegeleisena dziełem Bradleya, które tenże po polsku fałszywie tytułuje Pozór i rzeczywistość, a o którym wspomnieliśmy już w przypisku do wpisu z dnia 10 XII w Pamiętniku. Z powodu artykułów dra Bron. Biegeleisena o Legendzie w późniejszych zeszytach „Widnokręgów” zapytuje mnie Brzozowski w jednym z listów (29 IX 1910):

„W jaki sposób funkcjonuje głowa Biegeleisena? Dawno nie czytałem rzeczy tak nudnej, zarozumiałej i beztreściowej. Och, miły Boże! Po co ci ludzie zadają sobie tyle trudu; stary Nałkowski odgraża się, że będzie pisał przeciwko Legendzie, ale nie wiem nic na pewno, gdzie i w jakiej formie; teraz mu przeszkadzają Idee”. [red. WL].

[przypis redakcyjny]

Biegeleisen, Bronisław — (patrz przypisek wyżej) wraz z bratem drem Leonem redaguje w tym czasie we Lwowie dwutygodnik „Widnokręgi”, którego kilka zeszytów było Brzozowskiemu znanych. Ton, charakter i kierunek pisma, które zresztą w sierpniu jeszcze drukowało artykuł Brzozowskiego O znaczeniu wychowawczym literatury angielskiej, nie szły widocznie po linii jego postulatów, jak wnosić wolno z uszczypliwej uwagi o założycielach i redaktorach „Widnokręgów”. Pewne zniecierpliwienie okazywane wobec pisma zmieni się niebawem po otrzymaniu jego najbliższych zeszytów w stanowisko wręcz nieprzyjazne głównie z powodu polemiki dra Bronisława Biegeleisena z Ideami, a jeszcze bardziej wskutek artykułów Irzykowskiego, zaczepiających przygodnie tylko, co prawda, i mimochodem nie bez wyrywania ich z całości systemu, zasadnicze poglądy Brzozowskiego na irracjonalny bieg dziejów, na potrzebę zajęcia czynnej postawy wobec świata i konieczność świadomego budowania historycznej płaszczyznv działalności w łonie społecznej organizacji pracy. Szczegóły dotyczące zachowania się Brzozowskiego wobec tych nieszkodliwych zresztą, bo niewchodzących w sedno zagadnienia, ataków na podstawy konstrukcji jego ideologii podajemy poniżej w przypiskach do wpisu z dnia 2 II w Pamiętniku. [red. WL]. [przypis redakcyjny]

biegła gwiazda chyża (…) nie zerwał się nici — Światłość błogosławionego zbliżyła się do poety od wierzchołka aż do stóp krzyża, nie odrywając się jednak od tegoż krzyża. [przypis redakcyjny]

biegłe [lata] (starop.) — bieżące. [przypis redakcyjny]

biegłość (daw.) — ciekawość. [przypis redakcyjny]

biegł w długą — wzdłuż, tj. prosto przed siebie uciekał. [przypis redakcyjny]

Biegł zawód drogi — biegł w zawody o cenną (drogą) rzecz. [przypis redakcyjny]

bieglec (daw.) — przebieglec (por. XXXII 7, w. 5). [przypis redakcyjny]

Biegli (…) ci, których gnała miłość dobrej woli — W tym kręgu ci się czyszczą, którzy za życia ziemskiego nie dosyć żarliwie za pierwszym dobrem gonili. Lenistwo ducha czyszczą przez szybkość, z jaką ten krąg oczyszczenia przebiegają. [przypis redakcyjny]

biegnąć — dziś popr. forma bezokolicznika: biec. [przypis redakcyjny]

biegną z wszystkich krańców świata — Samo sumienie grzesznika popędza go do zasłużonej kary, a jeśli w nim bodziec sumienia nie jest dość silny, wysokie przewidzenie nastręcza Charona, który leniwych wiosłem do ich kaźni zapędza. [przypis redakcyjny]

bieguna północnego i południowego, punktów ziemi nieznanych dotąd — to jest wówczas, gdy Jules Verne pisał tę powieść. [przypis redakcyjny]

biegun (daw.) — [tu:] włóczęga, tułacz. [przypis redakcyjny]

biegun — miejsce na kuli ziemskiej najbardziej oddalone od równika; tu oznacza najzimniejsze miejsce na ziemi. [przypis redakcyjny]

biegun (starop.) — włóczęga, tułacz. [przypis redakcyjny]

Bielany — miejscowość oddalona o 5 km na północ od Warszawy z kościołem Kamedułów (założonym w r. 1639). Od czasów Jana Kazimierza w Lasku Bielańskim odbywały się odpusty w dzień Zielonych Świątek, stąd tradycje późniejszych „majówek” w Lasku Bielańskim. [przypis redakcyjny]

Bielany — [wówczas] miejscowość w sąsiedztwie Warszawy; [obecnie dzielnica miasta]. [przypis redakcyjny]

Bieliny — wieś w powiecie radomskim, k. Rawy Mazowieckiej. [przypis redakcyjny]

bielizna (daw.) — biała sukienka, współ. odzież spodnia. [przypis redakcyjny]

Bielsk — miasto na płd. od Białegostoku. [przypis redakcyjny]

bierali (przestarz.) — forma czasu przesz. niedokonanego od czasownika: brać; dziś popr.: brali. [przypis redakcyjny]

biera — los, troska. [przypis redakcyjny]

bieretek (starop.) — [zdrobn.: biret] czapka, ubiór głowy. [przypis redakcyjny]

bierka a. biera— gra, kostka, przen.: los. [przypis redakcyjny]

bierka — owca. [przypis redakcyjny]

bierze tu wolę w bardzo obszernym znaczeniu, jako prasiłę, energię, popęd — por. Lessing, op. cit., s. 82; Windelband, op. cit., s. 359; Volkelt, op. cit., s. 148 i 167; Paulsen, op. cit., s. 78 oraz w [dołączonym tu] Słowniku [hasło]: „wola”. [przypis redakcyjny]

bierzmo (starop.) — belka. [przypis redakcyjny]

Bierzmuj się — przy bierzmowaniu otrzymuje się nowe imię. Nim to podstarzała Zofia powinna zastąpić imię chrzestne. [przypis redakcyjny]

biesaga (daw.) — sakwa, juki. [przypis redakcyjny]

biesiady (starop.) — [tu:] rozmowy, zabawy. [przypis redakcyjny]

bieżeć (tu forma 3 os. lp: bieży) — podążać, iść. [przypis redakcyjny]

Bieży do mety po sukno zielone — Sukno zielone, jakie w nagrodę otrzymywał zręczniejszy i szczęśliwszy biegacz do mety. [przypis redakcyjny]

bifstek (ang. beefsteak, wym. bifsteik) — befsztyk, smażone mięso wołowe. [przypis redakcyjny]

Biga — wóz parokonny. [przypis redakcyjny]

Bijanka — [Bianca] d'Este, córka Zygmunta, brata ks. Herkulesa. [przypis redakcyjny]

bijanka (starop.) — piana bita z cukrem lub śmietaną. [przypis redakcyjny]

Bije zegar kuranty — melodia wygrywana przez mechanizm ukryty w zegarze; tu: precyzyjnie skonstruowana aparatura fletowa wygrywająca melodię rokokowego tańca dworskiego — menueta. [przypis redakcyjny]

Bij na piankę jajek kilka… — przekład W. Ł. [przypis redakcyjny]

Bikoka — zamek w okolicy Pawii. [przypis redakcyjny]

bil angielski (z ang. bill of rights) — ustawa przyjęta przez parlament angielski i zatwierdzona przez króla. [przypis redakcyjny]

Bilba — Bilbao, miasto w Hiszpanii północnej. [przypis redakcyjny]

bilingues, haec illave, prout invaluissent, defensuri Prothei! (łac.) — dwujęzyczni Proteusze, gotowi bronić tego lub owego, jak co wzrosło w siły. [przypis redakcyjny]

binda (starop.) — temblak; [także: wstęga, opaska; red. WL]. [przypis redakcyjny]

binda — wstęga. [przypis redakcyjny]

binokle (a. fr. pince-nez; czyt.: pęsné) — szkła bez oprawy trzymające się na nosie. [przypis redakcyjny]

biorą (…) gwałtem — porywają. [przypis redakcyjny]

Biorę na świadki te strofy ostatnie... — ironiczna aluzja do niechętnych krytyków zarzucających utworom Słowackiego brak poezji. [przypis redakcyjny]

Birbante! (wł.) — Łotrze! [przypis redakcyjny]

Biren — książę Zelandii, bohater noweli opowiedzianej przez Olimpię. [przypis redakcyjny]

birety — czapki rogate bez daszka, używane przez duchownych. [przypis redakcyjny]

birkut (z tatar.) — gatunek sokoła lub orła. [przypis redakcyjny]

Birże (lit. Biržai) — miasto w płn. części Litwy, rezydencja Radziwiłłów. [przypis redakcyjny]

Biserta — miasto w Tunis w Afryce. [przypis redakcyjny]

bisior — cienka tkanina płócienna lub lniano-wełniana używana w dawnej Polsce a. jedwab morski, tkanina z przędzy małżów, bardzo rzadka i kosztowna. [przypis redakcyjny]

Biskalia — kraj Basków, Biskaja. [przypis redakcyjny]

Biskupa z Miry (…) nienaganny — Mikołaj święty, będąc biskupem Miry, trzy młode dziewczęta, które ich ojciec, zmuszony ubóstwem, chciał puścić na targ niewstydu, pieniądzmi uposażył, przez co wyrwał je z przepaści zepsucia i niewoli osobistej. [przypis redakcyjny]

biskup chełmiński — Andrzej Olszowski. [przypis redakcyjny]

Biskupi, nawykli w owych czasach chodzić na wojnę na Saracenów i Sasów, byli bardzo odlegli od klasztornego ducha — „Wówczas biskupi i księża zaczęli porzucać złote pasy i pendenty, wiszące na tych pasach noże zdobne drogimi kamieniami, wykwintne stroje, ostrogi, których bogactwo ciążyło ich piętom. Ale wróg rodzaju ludzkiego nie zniósł takiej dewocji, która poruszyła przeciw sobie duchownych wszelkiego stanu i sama sobie wydała wojnę.” (Niepewny autor Życia Ludwika Pobożnego). [przypis redakcyjny]

biskup krakowski — Jędrzej Trzebicki (1657–1679). [przypis redakcyjny]

biskupów sami obywatele w swojej diecezji oznaczą — Staszic nie ma na myśli powrotu do stosunków pierwotnych Kościoła, ale przeniesienie na naród prawa królewskiego; w Polsce mianował biskupów i nadawał im diecezje król, a papież nominatów zatwierdzał. [przypis redakcyjny]

Biskupom… u świętego Frącka — biskupom krakowskim, których portrety wiszą w krużgankach kościoła Franciszka. [przypis redakcyjny]

biskup warmiński — Stefan Wydżga. [przypis redakcyjny]

Bismarck, Otto (1815–1898) — kanclerz Rzeszy Niemieckiej, przywódca obszarników pruskich, dokonał zjednoczenia Niemiec (1871); zwalczał ruch socjalistyczny; prowadził politykę antypolską. [przypis redakcyjny]

Bismarck (…) pokaże swoją sztukę — w przewidywanej przez Rzeckiego wojnie Niemiec z Rosją. W rzeczywistości Bismarck przygotowywał ponowną wojnę przeciw Francji, a wojny z Rosją chciał uniknąć zabezpieczając się przed walką na dwa fronty — przymierzem z Austro–Węgrami. [przypis redakcyjny]

Bis medium amplexi (…) capite et cervicibus altis — Dwakroć ciało ściśnięte i barki, i szyja;/ Dwakroć gad hardym karkiem nad głowę się wzbija. [przypis redakcyjny]

Bis repetita placent, (…) ter repetita (łac.) — rzeczy, dwukrotnie powtórzone, są miłe, (…) trzykrotnie powtórzone [nudzą]. [przypis redakcyjny]

bisurmański — mahometański. [przypis redakcyjny]

bisurman — pogardliwie: mahometanin; przenośnie: rozpustnik, łajdak. [przypis redakcyjny]

biszkokt (z łac. bis coctus) — biszkopt. [przypis redakcyjny]