Przypisy

nędznik (daw.) — biedak, człowiek nieszczęśliwy, nieszczęśnik (odcień znaczeniowy często pogardliwy). [przypis redakcyjny]

nędznik (starop.) — [tu:] nieszczęśnik. [przypis redakcyjny]

nędznik w dobrym mieniu — biedak wśród bogactwa. [przypis redakcyjny]

nędzny* (starop.) — nieszczęśliwy. [przypis redakcyjny]

nężci — na masz. [przypis redakcyjny]

Nebaba, Martyn (zm. 1651) — ataman kozacki, jeden z przywódców powstania Chmielnickiego. [przypis redakcyjny]

Ne budu howoryty na morozi (z ukr.) — nie będę rozmawiał na mrozie. [przypis redakcyjny]

Nebukadnezar, właśc. Nabuchodonozor (z hebr.) — władca Babilonu, zm. w 136 r. p.n.e. [faktycznie Nabuchodonozor zm. w 562 p.n.e.; red. WL], lecz jego potomek (syn, jak podaje Biblia), Baltazar, ujrzał na ścianie komnaty, podczas uczty, na której sprofanowano żydowskie naczynia sakralne, napis mane, thekel, fares (chald.): policzone, zważone, rozproszone, jako zapowiedź zemsty bożej. [przypis redakcyjny]

necessaria (łac.) — potrzebne rzeczy. [przypis redakcyjny]

necessitas acuit ingenium (łac.) — potrzeba rozum ostrzy. [przypis redakcyjny]

necessitas (łac.) — konieczność. [przypis redakcyjny]

necessitas misera, cum vel civi ob patriam, vel patriae a cive mors inferenda est (łac.) — smutna konieczność, gdy albo obywatelowi ojczyzna, albo ojczyźnie obywatel śmierć zadawać musi. [przypis redakcyjny]

necessitas, necessitatis (łac.) — konieczność. [przypis redakcyjny]

necessitatem (…) decet (łac.) — konieczność przystoi raczej znosić niż opłakiwać. [przypis redakcyjny]

necesytować — przymuszać. [przypis redakcyjny]

nec Hercules contra plures (łac.) — nawet Herkules na nic przeciw wielu. [przypis redakcyjny]

Ne choczu, ne mohu, ne smiju (z ukr.) — nie chcę, nie mogę, nie śmiem. [przypis redakcyjny]

Nec multo (…) celebrata — [Plinius,] lib. XXXVI, 4. [przypis redakcyjny]

nec nuntius cladis (łac.) — ani zwiastun klęski. [przypis redakcyjny]

nec sutor ultra crepidam (łac.) — przysłowie odpowiadające polskiemu: pilnuj, szewcze, kopyta. [przypis redakcyjny]

Nec vir fortis, nec femina casta (łac.) — Ani męża dzielnego, ani kobiety czystej. [przypis redakcyjny]

Ne deraisonnez pas, ma mignonne (fr.) — bądź rozsądna, maleńka. [przypis redakcyjny]

nee (franc.) — z domu (nazwisko panieńskie). [przypis redakcyjny]

Neera — bohaterka sielanki Wergilego. [przypis redakcyjny]

negabat (łac.) — odmawiał. [przypis redakcyjny]

negat, contradicit (łac.) — nie chce, sprzeciwia się. [przypis redakcyjny]

negligenter (łac.) — niedbale, obojętnie. [przypis redakcyjny]

negotium (łac.) — sprawa. [przypis redakcyjny]

Negri, Ada (1870–1945) — poetka włoska, autorka wierszy o tematyce społecznej, które były tłumaczone przez Marię Konopnicką. [przypis redakcyjny]

nein, nein, kann nicht (niem.) — nie, nie, nie mogę. [przypis redakcyjny]

Nemea — mała dolinka w Peloponezie; tu miał Herkules zabić lwa nemejskiego. [przypis redakcyjny]

Nemezis (mit. gr.) — bogini zemsty i sprawiedliwości, uosobienie gniewu bogów. [przypis redakcyjny]

Nemezis (mit. gr.) — bogini zemsty. [przypis redakcyjny]

Nemezys (mit. gr.) — bogini karzącej sprawiedliwości. [przypis redakcyjny]

nemiegojo — ponemiegoj. [przypis redakcyjny]

nemine excepto (łac.) — bez wyjątku, niekogo nie wyłączając. [przypis redakcyjny]

nemine excepto (łac.) — bez żadnego wyjątku. [przypis redakcyjny]

nemine excepto (łac.: nikogo nie wyłączając) — obowiązek pozostania w szeregach. [przypis redakcyjny]

neminem civium laesit (łac.) — nikogo z obywateli nie skrzywdził. [przypis redakcyjny]

nemine reclamante (łac.) — bez niczyjego sprzeciwu (zwrot sądowy). [przypis redakcyjny]

nemine reclamante (łac.) — bez niczyjego sprzeciwu; zwrot używany w relacji woźnego, donoszącego sądowi, że oddanie majętności w posiadanie odbyło się spokojnie, bez niczyjego sprzeciwu. [przypis redakcyjny]

nemo est contemnendus, in quo aliqua virtutis signiftcatio apparet (łac.) — nikogo lekceważyć nie należy, w kim dostrzec można jakikolwiek ślad cnoty. [przypis redakcyjny]

ne mohu (z daw. ukr.) — nie mogę. [przypis redakcyjny]

Nemo me impune lacessit (łac.) — nikt mnie nie obrazi bezkarnie. [przypis redakcyjny]

Nemo (…) Nautilusie — nemo [łac.; red. WL] znaczy „nikt”, nautilus znaczy „pływak”. [przypis redakcyjny]

nemo sapiens, nisi patiens (łac.) — mądry, kto umie być cierpliwy. [przypis redakcyjny]

Nemo sapiens, nisi patiens (łac.) — Nie jest mądry, kto nie umie być cierpliwy; średniowieczne przysłowie łacińskie. [przypis redakcyjny]

Nemrod — legendarny król chaldejski sławny jako myśliwy. [przypis redakcyjny]

Nemrod — przez dumę budował wieżę Babel z myślą wzniesienia jej aż do nieba. [przypis redakcyjny]

Nemrod — według Biblii (Księga rodzaju, X8–10; I Kronik, I10) pierwszy «który począł być możnym na ziemi», i który «był możnym myśliwcem przed obliczem Pańskim»; stał się przysłowiowym wyobrazicielem myśliwstwa. [przypis redakcyjny]

Nemrod — władca asyryjski, sławny łowca, znajomy z ksiąg starego Zakonu, który budowaniem wieży Babel winien był podstępnego buntu przeciwko Bogu. [przypis redakcyjny]

Nemrot — Nemrod, znana postać biblijna myśliwego; według podań średniowiecznych miał być królem babilońskim i budować wieżę Babel. [przypis redakcyjny]

Nemury — Ks. de Nemours, drugi syn Ludwika Filipa. [przypis redakcyjny]

Neptuno — dziś: Nettuno, miasteczko nadmorskie w pobliżu Rzymu. [przypis redakcyjny]

Neptun (…) ratuje Eneasza (…) i jednym pchnięciem przenosi go (…) do tylnej straży — Iliada, XX, 321. [przypis redakcyjny]

nequam (łac.) — nicpoń, ladaco. [przypis redakcyjny]

neque boni intellectus neque cura mali, sed mercede aluntur ministri sceleribus, privatimque degeneres, in publicum exitiosi (łac.) — ani zrozumienie dobra ani troska o zło, (u nich nie istnieje), ale zapłatą się żywią pośrednicy zbrodni, w domu zwyrodniali, w życiu publicznem zgubni. [przypis redakcyjny]

Neque nubent — Słowa z Ewangelii św. Mateusza, gdzie mówi, że przy zmartwychwstaniu ani mężów, ani żon nie będzie, ale wszyscy będą jako aniołowie boży w niebie. Przez co ewangelista oznacza, że wszyscy w niebie równi będą sobie w życiu wiecznym. [przypis redakcyjny]

Nereidy — córki Nereusa, boginki morskie. [przypis redakcyjny]

Nescia (…) habet (łac.) — Mąż próżen zdrady, nieskazitelny i czysty, niczyich nie lęka się drwin ni napaści, o nic nie dba, jak skała wystawiona na wichry, i kłamliwe głosy ma za nic. [przypis redakcyjny]

Nescio qua natale solum dulcedine cunctos (łac.) — ziemia rodzinna niewysłowioną słodyczą wszystkich pociąga i nie pozwala zapominać o sobie. [przypis redakcyjny]

nescit vox missa reverti (łac.) — słowo z ust wypuszczone wrócić nie może (Horatius, De arte poetica, 390). [przypis redakcyjny]

neseserka — mała podróżna walizka. [przypis redakcyjny]

ne sis rex super Israel (łac.) — abyś nie był królem nad Izraelem (1 Król. 15, 26). [przypis redakcyjny]

Nessun maggior dolore (…) (wł.) — Nie ma większej boleści (niż przypominać sobie czasy szczęśliwe w nieszczęściu); Dante. [przypis redakcyjny]

Nessus, doradca nieszczery (…) swej śmierci pomścił się przed zgonem — Nessus, jeden z centaurów, porwał Dejanirę, gdy z rozkazu Herkulesa przeprowadzał ją przez rzekę Eweuus. Herkules stojąc na drugim brzegu rzeki, przebił go strzałą zatrutą jadem żmii lernejskiej. Nessus w chwili skonania zemścił się swojej śmierci, fałszywie doradzając Dejanirze, ażeby w zatrutej krwi jego umoczyła chustę, która miała być jakoby talizmanem strzegącym dla niej wierność Herkulesa. Ta chusta była potem przyczyną jego śmierci. [przypis redakcyjny]

n'est–ce pas? (fr.) — czyż nie? [przypis redakcyjny]

Nestor różańcowy — najstarszy z zakonników odmawiających różaniec; Nestor to imię sędziwego wodza greckiego z Iliady Homera, cenionego z uwagi na doświadczenie i mądre rady. [przypis redakcyjny]

ne sutor ultra crepidam (łac., przysł.) — szewcze, patrz swego kopyta. [przypis redakcyjny]

Neto — Neta to dawne zdrobnienie od Agnieszka; u Horacego: Chloe. [przypis redakcyjny]

newdiaczna (z ukr.) — niewdzięczna. [przypis redakcyjny]

newroza — dziś popr.: neuroza. [przypis redakcyjny]

nežugriuvęs — neužgriu- vęs. [przypis redakcyjny]

nežupynę — neužpynę. [przypis redakcyjny]

Ne zderżymo (ukr.) — nie damy rady, nie wytrzymamy. [przypis redakcyjny]

ne zderżyt (z ukr.) — nie da rady. [przypis redakcyjny]

Ne znaju, pane (ukr.) — nie wiem, panie. [przypis redakcyjny]

ne znaju (ukr.) — nie wiem. [przypis redakcyjny]

Ne znaju (ukr.) — nie wiem. [przypis redakcyjny]

niąchacze a. niuchacze — wąchacze, zażywający tabakę. [przypis redakcyjny]

Nibel — Nyböl, miasteczko w płd.-zach. Danii. [przypis redakcyjny]

nic do rzeczy — bez sensu. [przypis redakcyjny]

Nicea — stolica Bitynii. [przypis redakcyjny]

nicem — na nice, na opak. [przypis redakcyjny]

nicht — tak stale pisze Malczewski [wpływ ukr.; Red. WL]. [przypis redakcyjny]

nic nie czuć do siebie — nie poczuwać się do niczego. [przypis redakcyjny]

Nic nie przeszkodzi niewątpliwie „obywatelskiej” naszej prasie fałszować i nadal każde moje zdanie; i jakiś nowy lub wreszcie ten sam p. Emil Haecker może napisać, że ja nazwałem Mazziniego frazeologiem. Jest się raz na zawsze bezsilnym wobec ludzi, którzy nie cofają się przed fałszywym podaniem treści, celowym utajeniem pewnych szczegółów lub sfałszowaniem tekstu. Tu tylko zaznaczam, że w kraju, gdzie za jedyną postać czci, oddawanej wielkim uchodzi ślepota psychologiczna, każdy, kto pragnie ustalenia szczerych, na poznaniu opartych stosunków między przeszłością i teraźniejszością — wydaje się bluźniercą. [przypis redakcyjny]

nic nie są (starop.) — nic nie znaczą [broniami ręcznemi: w walce wręcz; red. WL]. [przypis redakcyjny]

Nicolae, aut mores aut locum muta (łac.) — Mikołaju, albo obyczaje albo miejsce odmień. [przypis redakcyjny]

Nicolas de Basville — wsławił się prześladowaniem hugenotów po odwołaniu edyktu nantejskiego i przeszedł do historii jako „tyran Langwedocji”. [przypis redakcyjny]

Ni czasu w marnych jękach przeciągać rozstanie — domyślne: nie miał [czasu; Red. WL]. [przypis redakcyjny]

niczym Tadeusz Soplica — por. „Spotkanie się pierwsze w pokoiku” Tadeusza z Zosią (A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, księga I, w. 103–141); w tych pierwszych scenach w Nawłoci wiele jest odwołań do epopei szlacheckiej Mickiewicza, zalicza się do nich również i scena z panną wśród ptactwa domowego, nieco inaczej oczywiście ukształtowana niż w Panu Tadeuszu, i scena z panną w porannym, niedbałym stroju, podpatrzoną na poły niechcący. [przypis redakcyjny]

Niderlandowie — mieszkańcy Flandrii. [przypis redakcyjny]

niebaczny (starop.) — nie mający baczenia na coś, czyli nie zwracający na coś uwagi, nieuważny, tu: nie przestrzegający ustalonego porządku rzeczy. [przypis redakcyjny]

niebaczny (starop.) — niewdzięczny. [przypis redakcyjny]

niebarwione — niesłużbowe. [przypis redakcyjny]

nie będziemy mieli Polski, dopóki jej chłopi nie odbiją (…) lecz tylko wyjątkowo, nie w masie. — Zbiór pamiętników do historii powstania polskiego z roku 1830–31, Lwów (1882), s. 270. [przypis redakcyjny]

nie bierzcie za coś wartościowego przymierzy i traktatów — podobnie Mably odradza Polakom ufać traktatom, które wrogowie mogliby proponować, zanimby poczuli swą słabość, jak również gwarancjom ofiarowywanym przez przyjaciół. „Długie doświadczenie powinno było pouczyć całą Europę, że te akty, wystawiane z tyloma formalnościami, nie uśmierzają wcale namiętności. Jest to ogień ukryty pod popiołem — bójcie się nowego pożaru”. Przestrzega on przed wiarą w zasadę równowagi europejskiej, która rzekomo nie pozwoli na zgnębienie Polski: „Czyż Polska nie powinna się przestać łudzić, widząc, z jaką obojętnością Europa jest świadkiem jej nieszczęść?”… „Dopóki Polska nie będzie mogła przynieść żadnej korzyści swym sprzymierzeńcom, jakże spodziewa się, że będą tak szlachetni, by poświęcali się dla jej interesów?”. Trzeba powrócić do wielkiej zasady, że naród, który nie utrzymuje się własnymi siłami, nie utrzyma się trwale siłami swych sojuszników. Mimo to jednak Mably radzi konfederatom rozwinąć silną akcję dyplomatyczną w całej Europie dla uzyskania poparcia państw i przygotowania życzliwej mediacji. Trzeba wysłać posłów do papieża, Anglii, Danii, Szwecji, Hiszpanii. Trzeba pozyskać Austrię perspektywą powołania na tron polski któregoś z arcyksiążąt. Mably, dawny dyplomata, aczkolwiek nie wierzy w zbawienność traktatów, nie bagatelizuje jednak znaczenia stosunków międzynarodowych dla Polski. Nie tylko radzi konfederatom nawiązanie ich, ale nawet byłby za stworzeniem osobnej Rady Spraw Zagranicznych przy przyszłym rządzie Polski. [przypis redakcyjny]

niebieskie fraki — służbowe ubranie nauczycieli w szkołach rosyjskich. [przypis redakcyjny]

Niebiosa opowiadają chwałę Bożą. [przypis redakcyjny]