Przypisy

à des douleurs infernales (fr.) — do piekielnych cierpień. [przypis redakcyjny]

à Paris — w Paryżu. [przypis redakcyjny]

à trois rubis (fr.) — na trzy rubiny. [przypis redakcyjny]

A1kon — mityczny bohater grecki, znakomity łucznik, celnym strzałem zabił węża, który oplatał już jego syna, a strzała nawet nie drasnęła chłopca. [przypis redakcyjny]

Aarhusen — miasto na wsch. wybrzeżu Jutlandii nad Kategatem. [przypis redakcyjny]

Aaronowi — Mickiewiczowi. [przypis redakcyjny]

ab antiquo (łac.) — od dawna. [przypis redakcyjny]

ab antiquo (łac.) — z dawna. [przypis redakcyjny]

A bas la calotte! (fr.) — precz z klerem! [przypis redakcyjny]

abcasy — obcasy, napiętki. [przypis redakcyjny]

abcugi — potrącenia. [przypis redakcyjny]

Abderrahman — Abderrahman I, założyciel (755 r.) niezależnego kalifatu w Kordobie, twórca sławnego pałacu Alkazar w Sewilli i meczetu w Kordobie. [przypis redakcyjny]

abdykować — złożyć na czyjąś rzecz, na kogoś. [przypis redakcyjny]

A Beatrycze wciąż w górę patrzyła, jam patrzył na nią — tu i w następnych pieśniach nieraz dostrzeżemy, że im wyżej z gwiazdy na gwiazdę wznoszą się, Beatrycze wciąż w niebo patrzy, a poeta na Beatrycze spogląda. Myśl tego pięknego obrazu mającego znaczenie symboliczne, każdemu z uwagą czytającemu Boską Komedię Dantego, bez objaśnienia przedstawi się jasno i wyraźnie. [przypis redakcyjny]

ab excessu divi Stephani (łac.) — od zgonu ś. p. Stefana. [przypis redakcyjny]

ab extra (łac.) — z zewnątrz. [przypis redakcyjny]

Abila — przylądek w Maroko w cieśninie Gibraltarskiej (jeden ze słupów Herkulesa, dziś Zeuta). [przypis redakcyjny]

ab invicem (łac.) — nawzajem. [przypis redakcyjny]

ab invicem (łac.) — wzajemnych. [przypis redakcyjny]

abis a. abyss (starop.) — otchłań, przepaść. [przypis redakcyjny]

abis a. abys (starop.) — otchłań [tu: jako nazwa własna]. [przypis redakcyjny]

abis a. abys (starop.) — otchłań; tu: jako nazwa własna. [przypis redakcyjny]

abissy — otchłań, podziemie, „przepaście dolne”. [przypis redakcyjny]

ablegat — wysłannik papieski; tu żart.: posłaniec. [przypis redakcyjny]

ablucja (z łac.) — obmycie. [przypis redakcyjny]

Abnoba — łac. nazwa Czarnego Lasu. [przypis redakcyjny]

ab officio (łac.) — do urzędu, z urzędu. [przypis redakcyjny]

abominacja (z łac.) — obrzydzenie, wstręt. [przypis redakcyjny]

abominacja (z łac.) — wstręt, odraza. [przypis redakcyjny]

abominatio desolationis (łac.) — wstręt do osamotnienia. [przypis redakcyjny]

abominationem naturalem (łac. forma B.lp) — wstręt wrodzony. [przypis redakcyjny]

ab ovo (łac.: od jaja) — od początku. [przypis redakcyjny]

ab ovo (łac.) — od początku, dosł.: od jajka; jajko stanowiło pierwszą potrawę na ucztach staroż. Rzymian. [przypis redakcyjny]

abrakadabra — zaklęcie z tajemnic gnostycyzmu. [przypis redakcyjny]

abrenuntiat (łac.) — wyrzeka się. [przypis redakcyjny]

abrewiator (z łac. breve: krótki) — ten, który używa skróconych słów lub znaków zamiast całych wyrazów. [przypis redakcyjny]

abrys (daw.) — obraz, plan. [przypis redakcyjny]

abrys (daw.) — zarys, także: rycina. [przypis redakcyjny]

abrys (daw., z ros.) — szkic, zarys. [przypis redakcyjny]

absentees (ang.) — nieobecni. [przypis redakcyjny]

absit omen(łac.) — oby to nie była wróżba. [przypis redakcyjny]

Absolomów […] brat rodzony, / Dla Tamary […] mieczem przebodziony — Amnon, zabity przez Absaloma za to, że gwałt uczynił siostrze jego Tamarze. [przypis redakcyjny]

absolute (łac.) — na pewno. [przypis redakcyjny]

absolute (łac.) — stanowczo. [przypis redakcyjny]

absolutissime (łac.) — najzupełniej. [przypis redakcyjny]

absolutna władza złagodzona piosenką — aforyzm Chamforta. [przypis redakcyjny]

absolutność — zuchwała bezwzględność. [przypis redakcyjny]

absolutum dominium (łac.) — panowanie absolutne, władza absolutna. [przypis redakcyjny]

absolutum dominium (łac.) — samowładny rząd. [przypis redakcyjny]

abstynencji — wstrzemięźliwości. [przypis redakcyjny]

abszejt (daw., z niem.) — odpuszczenie. [przypis redakcyjny]

abszyt — zwolnienie z wojska. [przypis redakcyjny]

abuchty (daw.) — kiszki do jedzenia. [przypis redakcyjny]

A buntów dobrowolnie bogatych sie kaję — wystrzegam się związków z bogatymi. [przypis redakcyjny]

ab utrinque (łac.) — obustronną. [przypis redakcyjny]

ab utrinque (łac.) — przez obie strony. [przypis redakcyjny]

ab utrinque (łac.) — z obydwu stron. [przypis redakcyjny]

ab utrinque praetensionum (łac.) — z obustronnych uraz. [przypis redakcyjny]

Abych (…) okrutnych razów nie podjęła — żebym nie doznała (nie otrzymała) okrutnych ciosów. [przypis redakcyjny]

Aby cię przewieźć, trzeba lżejszej łodzi — Dante między lekkimi cieniami, jeden z ciężkim ciałem, stoi nad brzegiem Acheronu; dlatego, ażeby go przewieźć przez rzekę, potrzeba lżejszej lodzi: wyrażenie dziwnie plastyczne. [przypis redakcyjny]

aby dobra, którego pożąda dla siebie, pożądał i dla innych ludzi, jak wyżej (…) dowiedliśmy — Por. List 19 (dawniej 32) §§ 9–12. [przypis redakcyjny]

A by dziś nie ludziom k woli,/ Co śpiewam, płakać bych miała — A gdyby nie to, że śpiewam dla ludzi, powinnam płakać, a nie śpiewać. [przypis redakcyjny]

A był cim, jeśli komu, jak żyw prawie (starop.) — a jeśli komuś byłem oddany całym życiem, to właśnie tobie. [przypis redakcyjny]

A byłem w pasie sznurkiem przepasany, jakim tuszyłem (…) złowić panterę — Poeta wstąpił na krótko do zakonu franciszkanów, a właściwie tercjarzy, lubo [lubo — chociaż; red. WL] ślubu zakonnego nie wypełnił i prędko habit klasztorny na suknię świecką zamienił. Tu się dowiadujemy z tekstu słów samego poety, że opasywał się sznurem franciszkańskim, którym miał nadzieję panterę, to jest młodzieńczą pokusę zmysłową trzymać na wodzy, ale na próżno! Na rozkaz swojego przewodnika, uosobionego tu przez Wergiliusza, to jest rozumu, zrzuca ten sznur z siebie i ciska go w otchłań wodną, z której wypływa potwór oszukaństwa. Aluzja do ówczesnego upadku tego zakonu! Sens moralny alegorycznego obrazu, zgodnie z wykładem wielu komentatorów jest następny [następny — tu: następujący; red. WL]: nie dosyć jest opasywać się sznurem franciszkańskim, ale jeszcze nadto przepasać potrzeba swoje biodra pokorą, czystością i bojaźnią bożą, ażeby zwierzchnią suknią swoją nie oszukiwać siebie i drugich. [przypis redakcyjny]

Abym tekst drugi o niej wytłumaczył — Przepowiednia Farinata w pieśni X, która mu będzie wytłumaczona przez Beatrycze. [przypis redakcyjny]

aby nadal nie zamawiali ani wróżyli (…) — w sto lat później opisują obaj Małeccy wróżby i wróżbiarzy. Wróżbiarz, zwany wajdlem (tj. leczącym czy wiedzącym, znachorem; forma wajdelotów, wajdelotek, niby kapłanów, kapłanek, całkiem mylna) lub żegnotem (od żegnania), ubogi, kulawy, ślepy (wedle woli boskiej, jak twierdził), lecz powszechnie szanowany (aby swymi lekami itd. nie szkodził), szuka np. złodzieja, rzucając w miskę grosze: na którą stronę grosz padnie, złodzieja wskazuje; potem każe przynieść piwa, usiądzie, naleje czarę i postawi na ziemi, prosi boga niebios, by złodziej nie miał spokoju aż wróci kradzież; podnosi teraz czarę i jeśli na piwie jest bąbel, prośba jego wysłuchana, jeśli nie ma, wypija je, wlewa świeże i wzywa tak samo boga ziemi itd., aż go który wysłucha: obrzęd kończy się znakiem i słowami krzyża św. W podobny sposób leczą wieszczbiarze ludzi i bydło i gniewają się, jeśli im za to grożą wieżą lub stosem, upierając się, że czynią to wszystko boga na cześć (choć zamilczają, że pogańskich bogów przy tym wzywają), ludziom na pożytek, a złodziejom na szkodę. [przypis redakcyjny]

aby się… dowcip zastanowił — tu: w kulminacyjnym punkcie natchnienia. [przypis redakcyjny]

aby w sprawach między mieszczaninem i szlachcicem zasiadała równa liczba sędziówz stanu szlacheckiego, jako z stanu miejskiego — sprawy karne przeciwko szlachcicowi, wytoczone z oskarżenia mieszczanina, sądzone były przez Sądy Grodzkie, w których sędziami mogły być tylko osoby stanu szlacheckiego; sprawy cywilne, zależnie od przedmiotu sporu oraz od tego, do którego stanu należał pozwany, toczyły się przed Sądem Asesorskim, albo przed Ziemskim. [przypis redakcyjny]

aby (…) wszedł za aniołem do rajskich podwoi — Aniołowie, z którymi spotykać się będziemy na górze czyśćcowej, są narzędziami Boga: oni w sercu pragnącym poprawy i dobra, śledzą nasze zamysły i zamiary i stopniami prowadzą nas coraz wyżej z padołu grzechu na górę oczyszczenia. [przypis redakcyjny]

aby żadnego przeciwko temu Aktowi zażalenia odbierać w Grodzie nie ważono się, surowo nakazuje — [Poniński] pozbawiał opozycję ważnego środka obrony; umotywowany protest (manifest) przeciwko legalności zarządzenia władzy prawodawczej, zapisany w grodzie do trzech dni po wydaniu zarządzenia, wstrzymywał jego moc. [przypis redakcyjny]

aby zachował koniecznie „jedności” — Lessing ma tu na myśli jednolitość opowiadania bez względu na poszczególne epizody [przypis redakcyjny]

aby zdrajca uciekł — życzenie podzielane przez wielu ze względów różnych; dawni wspólnicy obawiali się rozszerzenia oskarżenia na ich osoby (np. Branicki, bp. Massalski, kasztelan Radziwiłł, marszałek nadw. litewski Gurowski), inni (jak król, marsz. Małachowski) ze względów ludzkości lękali się otwarcia ery odwetów, a także chcieli uchronić Sejm przed odwróceniem uwagi od spraw reform. [przypis redakcyjny]

acan (starop.) — pan. [przypis redakcyjny]

acan — wyrażenie lekceważące, skrócone, zamiast „wasz-mość pan”. [przypis redakcyjny]

a capite (łac.) — od nowego wiersza. [przypis redakcyjny]

accelerare (łac.) — przyśpieszyć. [przypis redakcyjny]

acceptum referebat beneficium (łac.) — odebrane oddawał dobrodziejstwo. [przypis redakcyjny]

accesserunt (łac.) — przystąpili. [przypis redakcyjny]

accessit crudelitas (łac.) — przyłączyło się okrucieństwo. [przypis redakcyjny]

accessit (łac.) — przystąpił. [przypis redakcyjny]

accessus (łac.) — wstęp. [przypis redakcyjny]

accurate (łac.) — dokładnie, starannie. [przypis redakcyjny]

accusat (łac.) — obwinia. [przypis redakcyjny]

acetylina (z łac.) — gaz świetlny, wytwarzany działaniem wody na karbid. [przypis redakcyjny]

Achajowie — dawna epicka nazwa Greków. [przypis redakcyjny]

Achana kradzież (…) jaki złota smak był w twej gardzieli — Achan i następnie Heliodor, Polimnestor i Krassus wspomnieni tu jako przykłady ukaranego łakomstwa. [przypis redakcyjny]

Acheront (mit. gr.) — rzeka w Tartarze. [przypis redakcyjny]

Acheront — rzeka w podziemiu, podziemie, piekło. [przypis redakcyjny]

Acheront — rzeka w podziemiu, podziemie. [przypis redakcyjny]

Ach, gdybym kiedy dożył tej pociechy… — pierwodruk w „Tygodniku Powszechnym” 12 października 1889 r. (Nr. 2). Jest to, zdaje się, pierwsza drukowana rzecz Żeromskiego prozą. Wcześniej były drukowane „sztubackie wierszydła” (wedle określenia samego Żeromskiego w niedatowanym liście do p. Stefana Dembego), mianowicie przekład Pragnienia Lermontowa w „Tygodniku Mód i Powieści” 8 lipca 1882 r. (Nr. 27) Piosnka rolnika w „Przyjacielu Dzieci” 12 sierpnia 1882 r. (Nr. 32). Pragnienie (Z Lermontowa): „Czemum ja nie ptakiem, nie krukiem stepowym,/ Co leci tu w górze, nad głową?/ Dlaczego nie mogę z obłokiem zimowym/ Ulecieć w mą stronę rodową?/ Na zachód, na zachód poleciałbym lotem,/ Gdzie przodków mych kwitną rozłogi,/ Gdzie zamek ich pusty, błyszczący jak złotem,/ Gdzie popiół mych ojców śpi drogi!/ Na ścianie wiekowej ich puklerz herbowy/ I miecz zardzewiały nad drzwiami…/ Ja zacząłbym latać i z tarczy rodowej —/ Kurz zmiótłbym mojemi skrzydłami!/ I arfy ich szkockiej nawiązałbym struny…/ I dźwiękby poleciał sklepieniem…/ I tak, jako powstał — tak cichy, stłumiony,/ Skończyłby się cicho — marzeniem!/ Lecz na nic me prośby, lecz na nic me żale…/ Co począć z srogiemi losami?/ Ten kraj i mój zamek, sterczący na skale,/  Wielkiemi rozdarte morzami./ Ostatni potomek zwycięskich szeregów,/ Tu więdnę w tym kraju zimowym,/ Choć tutaj zrodzony — do innych drżę brzegów…/ Ach! czemum nie krukiem stepowym?!”. Piosnka rolnika: „Plonuj, plonuj, ziemio stara!/ Ródź mi, matko, ródź!/ Oto moja pszenna miara:/ Zwróć z nasypką, zwróć!/ Może, ziemio moja droga,/ Dasz mi cierń i głóg…/ Jednak śmiało, w imię Boga!/ Wpuszczam w ciebie pług…/ Orzę z końca aż do końca,/ Mego łanu grzbiet,/ Ode wschodu aż po słońca/ Zachód — orzę het!…/ Tyż mi nagródź, z emio matko,/ Mój tak krwawy trud…/ Niech, gdy ciężkie przyjdzie latko,/ Dach mój minie głód!/ Plonuj, plonuj, ziemio stara!/ Ródź mi, matko, ródź!/ Oto moja pszenna miara:/ Zwróć z nasypką, zwróć!…”. [przypis redakcyjny]

Achilles — bohater Iliady Homera, syn króla Peleusa i nimfy Tetydy, najdzielniejszy wojownik grecki, zginął ugodzony strzałą w piętę. [przypis redakcyjny]

Achilles — mityczny bohater grecki, waleczny i porywczy, jedna z głównych postaci w Iliadzie Homera. [przypis redakcyjny]

Achilles — syn Peleusza i morskiej bogini Tetydy, która wykąpała syna w Styksie, aby uczynić go nieśmiertelnym; zginął pod Troją trafiony strzałą Parysa w piętę, której cudowna woda nie obmyła, gdyż matka podczas kąpieli zakryła ją dłonią, trzymając syna na ręku. [przypis redakcyjny]

Achilles — syn Tetydy i Peleusa. Gdy mu w kolebce wróżono, że zginie pod Troją, matka troskliwa i zafrasowana tą wróżbą, uprowadziła go przebranego za dziewczynę na wyspę Scyros do króla Likomeda, ażeby wychowywał się wespół z królewskimi córkami. Lecz Ulisses wyśledził jego schronienie i uprowadził go do Greków, którzy pod ten czas oblegali Troję. [przypis redakcyjny]

Achil, właśc.: Achilles — główny bohater Iliady Homera, słynny z męstwa. [przypis redakcyjny]

A Chimerę w nieskończonej toni/ Serce ludzkie zawsze jeszcze goni — Zob. Sfinks, 1908. IV. Józefowa Kotarbińska, Ze wspomnień o Adamie Asnyku. [przypis redakcyjny]

Achitofel — dawał złe rady Absalonowi przeciwko jego ojcu, Dawidowi, ostatecznie powiesił się. [przypis redakcyjny]

Ach, kakaja u was krasnaja róża! — pani Barykowa chciała powiedzieć: Ach, kakaja u was krasiwaja roza (Ach, jaką pani ma piękną różę); to, co powiedziała, znaczy: Ach, jaką ma pani czerwoną gębę. [przypis redakcyjny]

Ach, nic tak nie boli, jak chwile szczęścia wspominać w niedoli — Zdanie to tak piękne i prawdziwe poeta wziął z Boecjusza, który był jego ulubionym autorem. Ten w księdze De Consolatione powiada: in omni adversitate fortunae infelicissimum genus inforiunii fuisse felicem! [przypis redakcyjny]

A choć mnie w swym ślepem omroczu grób pogrzebie, jeszczeć swej potęgi użyję przeciw śmiałkom — dusza zmarłego, szczególnie króla, po śmierci osiąga nową, nadnaturalną potęgę. Z kultu takich zmarłych wyłoniła się wiara w herosów. Herosowie albo pomagają w walkach, i wtedy garść bohaterów może zwyciężyć całe wojsko, lub też mogą nasłać na wojsko strach, złamać jego męstwo. Dlatego też przed każdą wyprawą starano się przede wszystkim o zjednanie łaski herosów. Zwycięstwo np. pod Maratonem im przypisywano. Cały ten ustęp mowy Orestesa ma znaczenie polityczne, stwarza podłoże religijno-mitologiczne dla przymierza Aten z Argos. [przypis redakcyjny]