Przypisy

Mistrz się uczepił do boków kudłacza (…) przewrócił wierzch głowy — Sięgając wyobraźnią naszą aż do środka ziemi, znajdujemy stosowne, że Wergiliusz ślizgając się po kudłach Lucyfera, w tym punkcie obrócił tam nogi, gdzie był wierzch głowy, chociaż bez przerwy w tymże samym kierunku się wspinał. Równie znajdujemy stosowne, że środek Lucyfera jest zarazem środkowym punktem ziemi i że poeci wchodząc po nim, gdy doszli przeciwległego punktu, widzieli stopy Lucyfera wywrócone do góry. Moralne znaczenie tego plastycznego obrazu wygląda dość przeźroczysto: człowiek, który swój błąd lub grzech poznał, a potem pragnie z niego się wyzwolić, musi, chcąc dojść do pożądanego celu, w zupełnie przeciwległym kierunku postępować naprzód. Musi złą zasadę mieć pod sobą, a od chwili, w której ją poznał, wchodzić coraz wyżej. [przypis redakcyjny]

mistrz (starop.) — [tu:] nauczyciel. [przypis redakcyjny]

Mistrz Symon — Szymon czarnoksiężnik, (według Dziejów Apostolskich, rozdz. 8); widząc że Duch Święty napełniał tych, na których głowę wkładali ręce apostołowie, dawał pieniądz Piotrowi mówiąc: „Daj mi też moc, ażeby ten, na którego ja dłoń moją włożę, mógł przyjąć Ducha Świętego”. Na to Piotr odpowiedział: „Potępiony jesteś ze swymi pieniędzmi, jeżeli mniemasz, że dar boży za pieniądz można kupić”. Od tego to Szymona występek nazwany tu w trzecim oddziale kręgu ósmego, nadawanie i zyskanie urzędów kościelnych za pieniądze, nazywa się symonią, a symoniakami ci wszyscy, co kupczą rzeczami duchownymi. Kara ich zastosowana do ich winy. Jak za życia wywracali porządek kościelny, tak z głowami na dół uwięzione mają nogi, a ogień Ewangelii stał się dla nich żarem piekielnym, palącym ich stopy. Dla jedynej w swoim rodzaju godności papieskiej przeznaczony jest jeden tylko otwór, w którym jeden tylko papież naraz karę odbywa. Gdy inny, który jako symoniak zeszedł ze świata, przybywa, by zająć jego miejsce, poprzednik spada w głębię, gdzie go, jak wskazuje cała budowa piekła, tylko jeszcze gorsze katusze czekać muszą. [przypis redakcyjny]

mistrz — [tu:] kat. [przypis redakcyjny]

mistrz — tutaj: kat. [przypis redakcyjny]

mistrz uczonych — Arystoteles używający wielkiej uczonej powagi w wiekach średnich. [przypis redakcyjny]

mistyczny — tu w znaczeniu: tajemniczy, nadprzyrodzony. [przypis redakcyjny]

mistyfikacja — wprowadzenie w błąd, wywiedzenie w pole (często dla ośmieszenia lub wyśmiania). [przypis redakcyjny]

mitius (łac.) — grzeczniej, łagodniej. [przypis redakcyjny]

Mitra — bóstwo Persów, źródło światła, opiekun istot żyjących, pan życia i śmierci, wróg demonów. [przypis redakcyjny]

mitralieza (przestarz.; fr. mitrailleuse) — karabin maszynowy. [przypis redakcyjny]

mitręga — mozolna, męcząca, zwykle nieefektywna praca. [przypis redakcyjny]

mitręga (starop.) — [tu:] rozpusta. [przypis redakcyjny]

mitręga — strata, marnowanie czasu, utrudnienie. [przypis redakcyjny]

mitry, korony, berła, laski, infuły, klucze, pieczęci — oznaki godności biskupiej (książęcej), królewskiej, marszałkowskiej, szambelańskiej i kanclerskiej; takimi dygnitarzami wśród swych przodków szczyci się przedstawiony tu bohater satyry, Piotr. [przypis redakcyjny]

mitygowało — łagodziło. [przypis redakcyjny]

mityng (z ang.) — wiec. [przypis redakcyjny]

mizeraka — biedaka. [przypis redakcyjny]

mizeria (z łac.) — bieda, nędza. [przypis redakcyjny]

mizeria (z łac.) — nędza, bieda. [przypis redakcyjny]

mizogin (z gr.) — wróg kobiet. [przypis redakcyjny]

mizologia (z gr. μισέω: nienawidzę, λόγος: mowa, rozumowanie) — znaczyła pierwotnie nienawiść słów, potem nienawiść umiejętności. Kant bierze ją tu za nienawiść względem zasad rozumu. [przypis redakcyjny]

Mizowie — mieszkańcy krainy Mizji w Azji Mniejszej. [przypis redakcyjny]

mkły (starop.) — szybki. [przypis redakcyjny]

młóto (starop.) — wywary od piwa. [przypis redakcyjny]

młoda kobieta mówiła do całej grupy osób, urzeczonych jej wdziękiem — Proust wprowadza tu przelotnie, robiąc jej komplement, autentyczną hrabinę de Noailles, poetkę, siostrę księżnej de Chimay. [przypis redakcyjny]

młodość… rzeźbiarką — aluzja do znanej zwrotki z wiersza Zygmunta Krasińskiego Do Kajetana Koźmiana (1850): „Młodość, mistrzu, jest rzeźbiarką, co wykuwa żywot cały; Choć przeminie sama szparko, cios jej dłuta wiecznotrwały”. [przypis redakcyjny]

Młodości! wyrwi mię — odległa i jakby odwrócona parafraza apostrofy z Ody do młodości Mickiewicza. [przypis redakcyjny]

młodym przyganiać — współzawodniczyć z młodymi. [przypis redakcyjny]

młotek — chodzi tu o młotek wiszący na bramie i używany jako kołatka. [przypis redakcyjny]

młożyć (gw.) — mnożyć. [przypis redakcyjny]

młyn święty — Tu całość za część, młyn za koło młyńskie wziął poeta, przedstawiając w porównaniu obrót koła świateł błogosławionych. [przypis redakcyjny]

M… — Mycielski. [przypis redakcyjny]

mneme (gr.) — pamięć. [przypis redakcyjny]

mnie by odbiegła — opuściłaby mnie, zostawiłaby mnie swojemu losowi. [przypis redakcyjny]

Mnie do siebie drogę zadasz — zmusisz mnie, bym to ja cię odwiedził. [przypis redakcyjny]

mnie i Konstantego — Konstantego Danielewicza. [przypis redakcyjny]

mnie i tobie boli krzyż — dziś popr.: mnie i ciebie boli krzyż; świadczący o wpływie jęz. białoruskiego prowincjonalizm, polegający na użyciu C. zamiast B. w zwrotach z niektórymi czasownikami, takimi jak boleć. [przypis redakcyjny]

mniej baczne — pochopne, nierozważne, nierozsądne. [przypis redakcyjny]

Mnie, Marka, matka ma w Lombardii zległa — Marko Lombardo, szlachcic wenecki, przyjaciel Dantego, człowiek pełen osobistych przymiotów i zalet, ale zbyt skory do porywczego gniewu. [przypis redakcyjny]

mnie tam na tym mało — mnie to nie obchodzi, mało mi na tym zależy. [przypis redakcyjny]

mnie też na tym mało — mało mi zależy. [przypis redakcyjny]

mniszyć — także: misić, miśkować; trzebić, czyścić. [przypis redakcyjny]

mnożyć — tu: wzbudzać lub powiększać. [przypis redakcyjny]

mógłbym nagle olsnąć, gdyby (…) oczy się moje odeń odwróciły — Najwyższe światło samo nadaje siłę nań poglądającemu, żeby mógł wytrzymać blask jego. Poeta błyskawicą tego światła mając wzrok rażony, nagle by olsnął, gdyby odeń oczy odwrócił, a nie wzmacniał wzroku ciągłym i wytrwałym spoglądaniem. Myśl pełna głęboko duchowej prawdy i prawdziwie wzniosła! [przypis redakcyjny]

mógłby — nieosobowo: można było. [przypis redakcyjny]

mógł (…) uzyskać (…) wewnętrzne uspokojenie — zob. niniejszej rozprawy ustęp 94. [przypis redakcyjny]

Mój alter ego powinien być — jest to uzupełnienie listu poprzedniego, ostatnie, jakie wyszło spod ręki poety, który zmarł 23-go lutego 1859 r. [przypis redakcyjny]

Mój Eustachy — Eustachy Januszkiewicz, ruchliwy księgarz emigracyjny, którego Słowacki wyraźnie nie lubił. Refren „Mój Eustachy”, powtarzający się po każdej zwrotce, jest naśladowaniem podobnego utworu Byrona z refrenem „My Murray”. [przypis redakcyjny]

Mój kochany Henryku! — jest to odpowiedź na następujący ustęp listu Reeve'a z dnia 10 października 1831 r.: „Czytam w liście, który mam przed sobą: »Posiada on niezmiernie wiele wiadomości, wielkie zdolności umysłowe, lecz nie ma pojęcia o tem, czem jest ofiara, wyrzeczenie się siebie, obowiązek, powolne, straszne i nieznane cierpienie, poświęcenie dla rodu ludzkiego«. Zaprawdę, mój kochany, gdybym Cię znał tylko z tego listu, gdybym nie był czytał z dzieł Twoich nic prócz tych wierszy i gdybym w Tobie nic innego prócz tych myśli o zemście nie umiał znaleźć i nic w Tobie nie pojął prócz Twoich nieubłaganych i krwiożerczych namiętności, miałbym ochotę powiedzieć surowemi słowy proroka: Jesteś człowiekiem. Od pierwszych czasów naszej przyjaźni, gdy ona była jeszcze zwykłą znajomością, podczas przechadzek naszych w Passy, podczas palenia tytoniu u Ciebie, a później podczas przechadzek naszych poprzez góry, widziałem z najgłębszą boleścią siłę Twojej nienawiści, moc Twojego charakteru, szał Twoich namiętności, zwracających się w całości przeciwko człowiekowi, który Ci raz stanął na drodze, a którego zaszczycasz nazwą wroga. Później przyszło cierpienie, złagodziło surowość Twojego charakteru, dało Ci poznać tkliwość uczucia i piękno przyjaźni, lecz niestety, nie nauczyło Cię odczuwać, jak wiele sprzecznego z chrześcijaństwem pierwiastku jest w nienawiści. Pięć godzin rozmowy z człowiekiem, który, szczerze czy udanie, był w każdym razie skłonnym do zgody, a gniew Twój, jak olbrzym z podania, że tak powiem, ledwie tknął ziemi, już odzyskał cały swój ogień i cały zapał. Jak drugiemu Herkulesowi, pozostaje Ci jedynie zdusić go w ramionach. Ten duch zemsty, silny sam w sobie, stanowi słabość Twojego charakteru, a przez szczególną przewrotność Twojej duszy upierasz się, by go uważać za broń dozwoloną i użyteczną. Mówisz mi o przeznaczeniu. A więc przeznaczenie to jest w Tobie, inaczej mówiąc: pierwiastek złego, który kochasz, jak gdyby był pierwiastkiem dobrego, »groszek dziki, rosnący w życie«. Chcesz zło złem zwalczać, zdaje Ci się, że jesteś skrzywdzony; jesteś nim istotnie i odrzucasz od siebie daleko i sprawiedliwość, i wyrzeczenie się siebie, i ducha poświęcenia. Poświęcenie! Chcesz poświęcić drugiego, złożyć ofiarę z ciała i krwi dla namiętności śmiertelnej i ziemskiej. Powiedziane jest w liście Twoim: »Będzie moim przeciwnikiem i złamie mię, o ile się go nie pozbędę w śmiertelnym pojedynku«. Zbir włoski powiedziałby: »O ile go nie każę zamordować na rogu ulicy«; Teodor, rozbójnik korsykański, powiedziałby: »O ile jeden z moich kamratów nie wypali do niego z karabinu«; lecz jedynie szlachcic polski, chrześcijanin, poeta i człowiek uczuciowy, posiadający kochankę we wspomnieniu i przyjaciela w rzeczywistości, zdobył się na chęć zostania katem, opowiadając o poświęceniu, i na chęć zanurzenia rąk we krwi mówiąc o wyrzeczeniu się siebie. Przerwijmy tę sprzeczkę, lecz zaklinam Cię na wszystko, co Ci święte, na imię matki i ojczyzny, których już nie ma, na wspomnienie przeszłości, na Słowo obłoków[Słowo obłoków — Cytat z Apokalipsy; przyp. red.] zastanów się, módl się za siebie, a nie o karę dla niego, módl się, by pokój niebieski zstąpił do Twojego serca i by zgasił nieczyste płomienie, które Cię pożerają. Co do niego, jeśli zechce Cię oszukać, jesteś na to przygotowany. Opuść szablę — cios ugodził w ciebie!”. [przypis redakcyjny]

Mój synu (…) płacząc my ciebie szukamy dzień trzeci — Matka Boska spotkała małego Jezusa w kościele jerozolimskim, szukając go we łzach przez trzy dni, według Ewangelii św. Łukasza. [przypis redakcyjny]

mój wojewodo — najstarszy syn Lubomirskiego Aleksander, wojewoda krakowski, zmarł w r. 1676; syn jego Karol zmarł w r. 1703 jako marszałek wielki koronny. [przypis redakcyjny]

mórg — miara powierzchni: mórg polski — ok. 55 arów. [przypis redakcyjny]

Mów, czy to prawda — Czy to jest prawda, co mówiła o nim do aniołów w uprzedniej pieśni. [przypis redakcyjny]

Mówiąc: Idź, dłużej pytać cię nie mogę — Słowa tego wiersza odnoszą się do Wergiliusza, który to mówiąc, jak wiersz trzeci na początku pieśni nadmienia, pozwolił odejść Ulissesowi. [przypis redakcyjny]

Mówią coś o kanalizacji Warszawy — „Od kilku lat cała prasa warszawska […] upomina się o zaprowadzenie kanalizacji w Warszawie. Dziś żądanie to bliskie jest urzeczywistnienia” — pisał Prus w Kronice tygodniowej w »Kurierze Warszawskim« z 5 kwietnia 1879 r. W roku bowiem 1877 została zawarta umowa między magistratem warszawskim a inżynierem W. Lindleyem na sporządzenie projektu i budowę wodociągów i kanalizacji. Prace rozpoczęto jednak dopiero w 1882 r. [przypis redakcyjny]

mówią krytycy sztuki, że starożytni mało dbali o równą długość aktów — Brumoy, Théâtre des Grecs, t. II, s. 89. [przypis redakcyjny]

Mówię, bom smutny i sam pełen winy — poeta nie występuje wobec narodu jako sędzia wyższy od innych, ale jako jego członek, odpowiedzialny za wszystkie winy. Własną winę upatrywał Słowacki przede wszystkim w niewzięciu udziału zbrojnego w powstaniu listopadowym. [przypis redakcyjny]

mówił (…) Ja i Mój, kiedy My i Nasz miał w myśli — Orzeł mówi tu jak pojedyncza istota, ale w jego słowach wyraża się wola wszystkich duchów, z których świateł jego obraz jest złożony. [przypis redakcyjny]

mówił śpiegów wywiadki — śpiegów: tak w A.[autografie] i w I wyd.; wywiadki obok wywiady [dziś: zwiady; Red. WL], używane np. przez Naruszewicza (zob. Linde); mówił wywiadki zam: mówił o wywiadach. [przypis redakcyjny]

Mówiono… o to — domagano się tego. [przypis redakcyjny]

mówi Schopenhauer, że każdy człowiek posiada uczucie odpowiedzialności (…) — podobnie, jak Kant; por. niniejszej rozprawy ustęp 158. [przypis redakcyjny]

Mów, twoją duszę gdzie żądza unosi — Jak św. Piotr i św. Jakub pytali poetę o wiarę i nadzieję, podobnie tu św. Jan pyta go o trzecią cnotę teologiczną, o miłość. [przypis redakcyjny]

mobed — stan kapłański w starożytnej Persji. [przypis redakcyjny]

mocą przyczyny zewnętrznej w zestawieniu z naszą — „Comparata” rozumie Lantzenberg (przekł. fr.) nie, jak inni: w porównaniu, lecz: „en composition” = łącznie, objaśniając, że nie chodzi o porównanie, lecz o wypadkową sił. Autor chce chyba więcej powiedzieć, mianowicie że stan bierny polega na przewadze przyczyny zewnętrznej w porównaniu z wewnętrzną, o którym też jest mowa w Dow. Tw. 15 i w Dow. Tw. 33 (Lantzenberg mówi tu: w porównaniu), jak w Przyp. do Tw. 55 Cz. III. Tw. 6 posuwa się dalej. Jednakże za rozumieniem Lantzenberga przemawia to, że w cytowanych przez autora miejscach nie ma mowy o porównaniu, a gdy o nie chodzi, jak w Dow. Tw. 15. autor cytuje Tw. 3. Dlatego bierzemy obydwa znaczenia. Por. też Przedm. do Cz. V pod koniec i Przyp. do Tw. 20 Cz. V w środku. [przypis redakcyjny]

mocą tej decyzji projekt uposażenia włościan puszczony został w odwłokę (…) — Stanisław Barzykowski Historia powstania listopadowego, III, s. 272. [przypis redakcyjny]

mocen — ma moc, siłę. [przypis redakcyjny]

moc i wola narodu: ta jego władza, która chce prawa, i ta, która prawu nadaje skuteczność, czyli władza prawodawcza i wykonawcza; w Rousseau Umowie społecznej zasada ta sama. [przypis redakcyjny]

mocją — [złożył] odwołanie. [przypis redakcyjny]

Moc, jaką miała dłoń Ananijasza — Ananiasz przyłożeniem ręki uleczył św. Pawła ze ślepoty (Patrz: Dzieje Apostolskie, rozdz. 9). [przypis redakcyjny]

moc, mądrość (…) drogi otworzyły — Najpierw przyjście na świat Zbawiciela otworzyło drogę z ziemi do nieba. [przypis redakcyjny]

Mocnić — umacniać. [przypis redakcyjny]

mocnić — wzmacniać. [przypis redakcyjny]

mocować się — walczyć tak, jak walczą z sobą zapaśnicy. [przypis redakcyjny]

moc umysłu nad wzruszeniami polega: 1) na poznaniu samych wzruszeń (…) — Baensch (przekł. niem.) zauważył, że brak tu jeszcze jednego środka, mianowicie podanego w Tw. 6. Appuhn (przekł. fr.) objaśnia to opuszczenie tym, że autor miał stale na myśli ten środek i przepoił nim pozostałe. [przypis redakcyjny]

moda zabieszczadna — moda zagórska, węgierska; rozbój. [przypis redakcyjny]

modelowy — tu w znaczeniu wzorowej piękności. [przypis redakcyjny]

modelusz — sposób. [przypis redakcyjny]

moderacja (z łac.) — opanowanie, umiarkowanie. [przypis redakcyjny]

moderacja (z łac.) — umiarkowanie, przezorność. [przypis redakcyjny]

moderat — człowiek umiarkowany, powściągliwy; por. wł.: moderato: umiarkowanie (o tempie wykonywania utworu). [przypis redakcyjny]

moderatem — wstrzemięźliwcem, skromnisiem. [przypis redakcyjny]

modern — nowoczesna, modna (por. „modernizm”). [przypis redakcyjny]

moderunek (daw.) — ekwipunek, wyposażenie. [przypis redakcyjny]

moderunek — ogół przyborów na żołnierza albo na konia. [przypis redakcyjny]

modeste (łac.) — grzecznie. [przypis redakcyjny]

modestią — skromność, przystojność. [przypis redakcyjny]

modestia (łac.) — skromność. [przypis redakcyjny]

modestia (łac.) — skromność, umiarkowanie. [przypis redakcyjny]

modestia — skromność. [przypis redakcyjny]

modestia (z łac.) — skromność, pokora. [przypis redakcyjny]

modestia (z łac.) — skromność. [przypis redakcyjny]

modestii — skromności. [przypis redakcyjny]

modestissime (łac.) — najprzyzwoiciej, najspokojniej. [przypis redakcyjny]

modestius (łac.) — porządniej. [przypis redakcyjny]

modlimy się do Niej — Do oblubienicy świętego Ducha, to jest do Maryi. [przypis redakcyjny]

modlitew — dziś popr. forma D. lm: modlitw. [przypis redakcyjny]

modlitwa ma idzie ku Ziemi, ku prawieszczce — pierwotnie tylko Matka-Ziemia umiała przepowiadać przyszłość i do niej też należała wyrocznia delficka. [przypis redakcyjny]

Modlitwa Orcia zwrócona do Marii jest według A. Junga jeszcze jednym dowodem, że to imię, umieszczone w dedykacji i noszone przez Żonę, jest aluzją do symbolicznego sensu imienia Maria. „To aluzyjne imię jawi się w swej uroczej wieloznaczności niby rozpryskująca się w głębi sceny wspaniała raca. Porównaj tylko modlitwę Orcia na cmentarzu” (s. 26). [przypis redakcyjny]

modna dzisiaj choroba woli — jeden z przejawów psychologii dekadentyzmu, często poruszany w literaturze i publicystyce polskiej, w czasie jednak o kilka lat późniejszym od akcji Lalki. [przypis redakcyjny]