Przypisy

termy — w starożytnym Rzymie bogato urządzone łaźnie publiczne, połączone z pomieszczeniami do ćwiczeń gimnastycznych i występów artystycznych. [przypis redakcyjny]

tertium non datur (łac.) — trzeciej możliwości nie ma. [przypis redakcyjny]

tesaczek (starop.) — oręż, jak nóż myśliwski. [przypis redakcyjny]

Tesalczyk — mieszkaniec Tesalii, jednego z państewek starożytnej Grecji. [przypis redakcyjny]

tesalonicki brzeg — port w Salonikach (dawne Tessalonika). [przypis redakcyjny]

tesar (starop.) — teszarz od ciosania, stolarz albo cieśla, który co z drzewa obcina. [przypis redakcyjny]

teskliwszy (starop.) — bardziej bolejący. [przypis redakcyjny]

teskliwy (starop.) — smutny; tęskniący. [przypis redakcyjny]

tesknić (starop.) — rozpaczać. [przypis redakcyjny]

tesknica (starop.) — tęsknota, żal. [przypis redakcyjny]

tesknica (starop.; tu forma D. lp: tesknice) — ból, boleść, przykrość, męczarnia. [przypis redakcyjny]

te słodkie duchy (…) ich milczenie — Duchy w tym miejscu oczyszczenia, gdzie tylko miłością i ciągłym dążeniem do wiekuistego dobra płoną, wskazywać będą poetom prawdziwą drogę i ostrzegać, ażeby z niej nie zboczyli. Dlatego ich milczenie jest nieomylną wskazówką dla wędrujących po kręgu czyśćcowym. [przypis redakcyjny]

testantur (łac.) — świadczą. [przypis redakcyjny]

testator — robiący zapis, zostawiający testament. [przypis redakcyjny]

Testiada (mit. gr.) — Altea, córka Testiosa, matka Dejaniry i Meleagra. Mojry, boginie losu, wskazały jej żagiew, z którą ściśle był związany los życia jej syna: będzie żył dopóty, dopóki nie spali się żagiew. Matka natychmiast zagasiła żagiew i schowała ją. Dziecko wyrosło na bohatera. Podczas słynnego polowania na dzika kaledońskiego Meleager poróżnił się z wujami i zabił ich. Zagniewana matka wrzuciła żagiew do ognia; żagiew spłonęła, a wraz z nią skończyło się i życie Meleagra. [przypis redakcyjny]

testimonia vitae (łac.) — świadectwem życia. [przypis redakcyjny]

testimoniów — świadectw. [przypis redakcyjny]

testimonium (łac.) — świadectwo. [przypis redakcyjny]

testimonium recedendo a sacrificio missae (łac.) — świadectwo zaraz po odprawieniu mszy świętej. [przypis redakcyjny]

teszny (starop.) — smutny, strapiony. [przypis redakcyjny]

Tetmajer, Kazimierz (1865–1940) — czołowy poeta Młodej Polski. [przypis redakcyjny]

Tetmajer, Włodzimierz (1861–1923) — artysta malarz, działacz ludowy i polityk. [przypis redakcyjny]

Tetwin — Todwen, Jan; dowódca dragonii, podkomorzy derpski, służył w cudzoziemskim regimencie; nawrócony na katolicyzm; przez sejm 1667 r. został wyznaczony komisarzem do rewizji fortecy Kamieńca Podolskiego. [przypis redakcyjny]

tetyka (z gr. θετικός: zdatny do położenia, do postawienia, twierdzący; por. zdania tetyczne) — jest terminem rzadko używanym; chociaż związana z nim teza (θέσις) i antyteza (ἀντίθεσις) stały się bardzo pospolitymi. [przypis redakcyjny]

Teufelsdröck — bohater powieści Tomasza Carlyle'a Sartor resartus, or life and opinions of Herr Teufelsdröck. [red. WL]. [przypis redakcyjny]

Teukrowie (mit. gr.) — Trojańczycy; Teukros był według podania pierwszym królem Troi. [przypis redakcyjny]

Teutoni — tu: Niemcy, od nazwy Zakonu Rycerzy Teutońskich Najświętszej Marii Panny, czyli Krzyżaków. [przypis redakcyjny]

Te wiersze przywodzą na myśl piękny opis źródła w Przemianach Owidiusza, III, 406-411.

[przypis redakcyjny]

te wioski — Olszówka i Brzeście. [przypis redakcyjny]

Te wszystkie listy z wyspy Ś-go Ludwika Nr 2 — Stronnictwo Czartoryskich. [przypis redakcyjny]

textus est Sluciae (łac.) — tkany w Słucku. [przypis redakcyjny]

też do wsi obroki dawaj — Kiedy zjazd był wielki, stawiano gości na wsi w kmiecych domach porządnie przystrojonych, dla ludzi i koni pamiętając o wszelkiej wygodzie. Taka była gościnność u Polaków. [przypis redakcyjny]

Tezejowa ziemia — Ateny, których jednym z mitycznych władców był heros Tezeusz. [przypis redakcyjny]

Tezeus — król ateński Tezeus, syn Ajgeusa, obiecał poślubić córkę króla Minosa, Ariadnę, za to, że mu dopomogła do zabicia Minotaura, wiary jednak nie dotrzymał. [przypis redakcyjny]

Tezeusz (mit. gr.) — syn Ajgeusa, najsłynniejszy mityczny król Aten. [przypis redakcyjny]

thank you very much (ang.) — Dziękuję panu bardzo. [przypis redakcyjny]

Thaten — czyny. [przypis redakcyjny]

that is the question (ang.) — to jest pytanie (Hamlet). [przypis redakcyjny]

That orbed maiden with fine laden itd. — jest to IV. strofa sławnego wiersza P. B. Shelleya (1792–1822) pt.: Obłok. W przekładzie Wł. Nawrockiego brzmi ta strofa tak: Ta srebrzystolica/ Błękitów dziewica,/ Zwana „księżycem” na ziemi,/ Połyskując, sunie/ Po mem wiotkiem runie,/ Wzdętem powiewy nocnemi./ A gdzie w mym namiocie/ W cichym stóp swych locie,/ Co słyszą tylko anioły,/ Przerwie tkankę cienką —/ Zaraz przez okienko/ Tłum gwiazd przegląda wesoły./ Ja, widząc, jak chyże/ Przelatują w wirze/ Niby złocistych pszczół roje,/ Z uśmiechem rozwinę/ Namiotu szczelinę —/ Aż morza, jeziora, zdroje/ Jak strzępki błękitu,/ Strącone ze szczytu,/ W księżyc i gwiazdy przystroję. [przypis redakcyjny]

Thatsachen — fakty. [przypis redakcyjny]

theatrum (łac.) — pod scenę. [przypis redakcyjny]

The Friend — zbiór esejów, poświęconych zagadnieniom politycznym, moralnym i religijnym, w dwóch seriach. Pełny tytuł brzmi: The Friend. A series of essays to aid in the formation of fixed principles in politics, morals and religion, with literary amusements interspersed by Samuel Taylor Coleridge (wyd. 1818). (Brzozowskiemu dzieło to było znane z edycji The York library. London. George Bell and sens. 1904). Streszczoną przez niego uwagę znaleźliśmy w części I (Essays: Introductory) na str. 65. Brzmi ona w przekładzie: „Dlaczego ludzie dają się uwodzić chwili obecnej? Oczywiście z tego powodu, ponieważ wyobrażenia ich są w jednym wypadku niewyraźne, w innym żywe, ponieważ wszelkie zmącone wyobrażenia budzą w nas niepokój i ponieważ niepokój zdolny jest nas popchnąć do przestępstw, które nie tylko żadnej nam nie rokują rozkoszy, lecz nawet nie wpłyną na usunięcie naszego niepokoju. Taka to zaiste jest ciężka kara przez naturę związana z przestępstwami nałogu, polegająca na tym, że w miarę słabnięcia motywów wzrastają podniety. Żadna rzecz, nawet światło samotnego kagańca w oddali, nie kusi zamglonego umysłu ku sobie; ale własny jego poza nim niepokój napiera nań, jakby żelaznym bodźcem przeznaczenia. Cóż tedy jest lub może być zabezpieczeniem, lekiem, przeciwdziałaniem, jeśli nie przyzwyczajenie umysłu do jasnych, wyraźnych i zrównoważonych pojęć o wszystkich możliwych przedmiotach wyobrażenia i zachowanie w ten sposób uczuć głębokich, już z samego przyrodzenia towarzyszących owym ciemnym ideom, do moralnego udoskonalenia istoty ludzkiej i do pielęgnowania tych uczuć, pomimo, a raczej nawet wskutek swej niejasności niezbędnym — zachowania ich zatem dla rzeczy, które już sama ich wzniosłość czyni nieokreślonymi, zarówno jak je wzniosłymi czyni ich nieokreśloność, rzeczy dotyczących zatem idei bytu, formy, życia, rozumu, praw sumienia, swobody, nieśmiertelności, Boga. Łączenie z przedmiotami naszych zmysłów pojęć niejasnych, w następstwie zaś żywych uczuć, które zawdzięczamy tylko niematerialnym i nieznikomym rzeczom, jest dla serca profanacją, przesądem zaś dla umysłu”. W odsyłaczu do tego ustępu Coleridge sam zaznacza, że nie wyraża się tu tak jasno, jakby tego pragnął. [red. WL]. [przypis redakcyjny]

The Human Abstract i To Tirzah — dwa drobne utwory poetyckie z Williama Blake'a Songs of Experience (1794). [red. WL]. [przypis redakcyjny]

The Ordeal of Richard Feverel — jedna z główniejszych powieści Jerzego Mereditha (1859), znakomitego powieściopisarza angielskiego, którego dzieła zdobywają sobie teraz dopiero z wolna, ale statecznie, coraz liczniejsze koła wielbicieli. (Wydanie Pamiętnika pochodzi z roku 1913) [red. WL]. [przypis redakcyjny]

The original has: „I tak być musi, choć się tak nie stanie/Przyjaźni mojéj”. The relation of the „friendship” to the rest of the stanza is equally unclear as in this my rendering of it. [przypis redakcyjny]

theoxenia — gościnność dla bogów. [przypis redakcyjny]

the Papes — papieże. [przypis redakcyjny]

The poet in a golden time was born (…) of love — w dosłownym przekładzie z jęz. angielskiego: „Poeta, urodzony w jakimś złotym wieku, ze złotemi gwiazdami nad głową, musi płacić nienawiścią za nienawiść, pogardą za pogardę i miłością za miłość”. [przypis redakcyjny]

The prefix bo- has three different etymological derivations, each carrying its own shade of meaning. First, it may be the first part of the word bomala, in which case, its meaning will be „ritual” or „sacred”. Secondly, it may be derived from the word bu'a, areca-nut, a substance very often used and mentioned in magic, both because it is a narcotic, and a beautiful, vermilion dye. Thirdly, the prefix may be a derivation from butia, the sweet scented flower made into wreaths, in which case it would usually be bway, but sometimes might become bo-, and would carry the meaning of „festive”, „decorated.” To a native, who does not look upon a spell as an ethnological document, but as an instrument of magical power, the prefix probably conveys all three meanings at once, and the word ritual covers best all these three meanings. [przypis redakcyjny]

There may the pilgrim, for a season where other pilgrims rest for ever (ang.) — Tam może pielgrzym, wówczas, kiedy inni pielgrzymi spoczną na zawsze. [przypis redakcyjny]

These natives have no idea of physiological fatherhood. See Chapter II, Division VI. [przypis redakcyjny]

These views had to be adduced at length, although touched upon already in Chapter II, Division IV, because they imply a serious error with regard to human nature in one of its most fundamental aspects. We can show up their fallacy on one example only, that of the Trobriand Society, but even this is enough to shatter their universal validity and show that the problem must be re-stated. The criticised views contain very general propositions, which, however, can be answered only empirically. And it is the duty of the field Ethnographer to answer and correct them. Because a statement is very general, it can none the less be a statement of empirical fact. General views must not be mixed up with hypothetical ones. The latter must be banished from field work; the former cannot receive too much attention. [przypis redakcyjny]

The shiver of unhappiness (ang.) — drżenie na myśl o nieszczęściach. [przypis redakcyjny]

The two Elizabeths — wzorem wydania H. Martineau z 1959 r. nie prostujemy błędów w angielszczyźnie Stendhala, który lubił popisywać się tym językiem, choć nigdy go nie opanował. [przypis redakcyjny]

The word tabu, in the meaning of taboo prohibition is used in its verbal form in the language of the Trobriands, but not very often. Tho noun „prohibition,” „sacred thing,” is always bomala, used with suffixed personal pronouns. [przypis redakcyjny]

This advantage was probably in olden days a mutual one. Nowadays, when the fishermen can earn about ten or twenty times more by diving for pearls than by performing their share of the wasi, the exchange is as a rule a great burden on them. It is one of the most conspicuous examples of the tenacity of native custom that in spite of all the temptation which pearling offers them and in spite of the great pressure exercised upon them by the white traders, the fishermen never try to evade a wasi, and when they have received the inaugurating gift, the first calm day is always given to fishing, and not to pearling. [przypis redakcyjny]

This age of cant (ang.) — ten wiek obłudy. [przypis redakcyjny]

This stanza is originally in French: Quel sâle métier que la peinture./ Quel sâle, quel sâle métier./ On peint chaque geule sans murmure,/ Pour avoir un peu de la monnaie./ [przypis redakcyjny]

Thomas Rowlandson (1756–1827) — karykaturzysta angielski. [przypis redakcyjny]

tho se mu krassi… Gorzkie jak piołun — to wino czerwone jest gorzkie jak piołun; w Grecji wina zaprawiają żywicą, dlatego gorzkie. [przypis redakcyjny]

Though the blast which has used them has vanished for ever (ang.) — Chociaż burza, która je zniszczyła, minęła na zawsze, [w ich spokojnie przepływających głębiach jest potęga]. [przypis redakcyjny]

tibi vindictam relinquo (łac.) — tobie zemstę zostawiam. [przypis redakcyjny]

tide (ang.) — przypływ a. odpływ morza. [przypis redakcyjny]

Tiens! (fr.) — masz tobie! a to dopiero! [przypis redakcyjny]

Tiens, tiens! Clotilde (fr.) — no, no! Klotyldo. [przypis redakcyjny]

tiepłuszka (ros.) — ogrzewany wagon towarowy przystosowany do przewożenia ludzi. [przypis redakcyjny]

tikkut — przekręcony wyraz ang. ticket: bilet. [przypis redakcyjny]

tirile — trele. [przypis redakcyjny]

tiro (łac.) — uczeń. [przypis redakcyjny]

titulum (łac.) — tytuł. [przypis redakcyjny]

tkać (daw.) — wpychać. [przypis redakcyjny]

tkanica — tutaj: kokon otulający larwę. [przypis redakcyjny]

tkanka (…) pajęcza — pajęczyna. [przypis redakcyjny]

tknąć — doświadczyć. [przypis redakcyjny]

tkwiała (starop. forma) — [tkwiła]; tkwiała zbroja na kopiej. [przypis redakcyjny]

tkwić — tu: sterczeć, być na widoku. [przypis redakcyjny]

tkwi na wstręcie (starop.) — stanowi przeszkodę, zawadę. [przypis redakcyjny]

tło pejzażowe — Z wyjątkiem ustępów 4–6 pieśni I (na zamku) 16 pieśni II (przy trupie Marii) i wreszcie epilogu (w cerkwi), wszystko w Marii dzieje się sub Iove [sub Iove (łac.), dosł: pod Jowiszem; pod gołym niebem, na łonie przyrody; Red. WL]. [przypis redakcyjny]

tłumaczenie Danta — urywek przekładu Piekła przez C. Norwida. [przypis redakcyjny]

Tłumaczenie też „Dziewicy Orleańskiej” (…) — przekład Odyńca, zawarty w IV tomie jego Tłumaczeń (Wilno, 1843). [przypis redakcyjny]

Tłumie (…) zabłądziłbyś może — Przestroga zamknięta w tych kilkunastu wierszach na początku, charakter tej trzeciej części Boskiej Komedii i jej stosunek do dwóch poprzednich części jasno i wyraźnie określa. W tamtych dwóch częściach, to jest w Piekle i w Czyśćcu, powszednia ciekawość zaspokoić się mogła. Zaś trzeciej części, to jest Raju, może nie czytać ten, kto bez żywej wiary, wyższego przeczucia pośmiertnego bytu i wiecznego życia duchowego przystępuje do jej czytania. [przypis redakcyjny]

tobą szali, a ty sie nie czujesz — oszukuje cię, a ty nie dostrzegasz, jak jest z tobą naprawdę. [przypis redakcyjny]

To be or not to be… (ang.) — Być albo nie być: oto jest pytanie. Jest to początek słynnego monologu Hamleta z tragedii Szekspira. Krasiński wraz z wieloma współczesnymi uważał te słowa za wyrażenie, którego sens w pełni mogło zrozumieć pokolenie romantyków. „Nigdy na tym świecie nie znalazłem nic, co by dla mnie dorównywało sile nieodpartej, mocy magicznej tego wiersza…”, pisał poeta w liście z r. 1834 do Joanny Bobrowej, dodając: „Dziesięć razy na dzień jest on na mych ustach lub w mej myśli”. [przypis redakcyjny]

To be or not to be, that is the question (ang.) — Czy być, czy nie być — oto jest pytanie. [przypis redakcyjny]

To be or not to be, that is the question! — Być albo nie być, oto jest pytanie (Hamlet). [przypis redakcyjny]

Tobie i niewieście jeden jest początek — zgodne to z poglądem Krasińskiego wyrażonym w liście do Reeve'a, że kobiety to istoty „zupełnie ziemskie”, mające jednak zdolność „do stania się aniołami w chwili jednej” (list z 5 II 1833). [przypis redakcyjny]

tobie k woli (starop.) — dla ciebie. [przypis redakcyjny]

Tobie k woli (starop.) — zgodnie z Twoją wolą. [przypis redakcyjny]

Tobie mdłym pachnąć kwiatem — zdanie zdefektowane; znaczy zapewne: „żeby mnie ranić, a tobie już tylko pachnąć”. Chyba że pachnąć [to; Red. WL] błąd zam. pachnąc. [przypis redakcyjny]

Tobie należy najprzód, napuszony Hanie — W A.[autografie Malczewski napisał słowo] „napuszony” nad jakimś innym zamazanym wyrazem. Rola Miecznika tutaj, odpowiada zupełnie roli Czarnego Rycerza w bitwie Grażyny z Krzyżakami. I ten w podobnym momencie rzucił się na komtura i przez powalenie go odwrócił losy walki. [przypis redakcyjny]

Tobie ustąpił stróż (…) / Piekielnej brony, / Cerber — aluzja do historii Orfeusza, który wybrał się do Hadesu śladem swej zmarłej żony Eurydyki; zob. też objaśnienia do Pieśni XXI, Ks. 1. [przypis redakcyjny]

Tobolsk — miejscowość w zachodniej Syberii, nad Irtyszem. [przypis redakcyjny]

to bym się (…) do Julci wybierała — do Julii Tetmajerowej, do Ludzimierza. [przypis redakcyjny]

Toby się ojców zamek — Poeta, starając się odtworzyć język potoczny, często wprowadza to w znaczeniu: przeto, więc; por. w. 521, 527, 529. [przypis redakcyjny]

Toby w sercu osiadły ten dym i ich Cienie — ich tj. tych popalonych zamków i pozabijanych ludzi; w sercu osiadły: tj. zaciążyły na sumieniu. [przypis redakcyjny]

toć — przecież. [przypis redakcyjny]

To cień świadczącej krzywo Putyfary — Żona Putifara i Sinon Grek, oboje fałszywie świadczący; ta Józefa, którego chciała wciągnąć do winy, fałszywie oskarżyła przed mężem; a ten fałszywą wieścią o koniu drewnianym, którego Grecy zostawili pod murami Troi, oszukał Trojan. Za to oboje w zgniłej gorączce tarzają się tu po ziemi. [przypis redakcyjny]

To, com od dzieciństwa tak gorąco kochał (…) — mowa o śmierci jenerała Krasińskiego. [przypis redakcyjny]

To, co nazywamy dorobkiem kulturalnym ludzkości, to, co ukazuje się nam jako rozum ludzki, jego treść — jest utrwalonym przez mowę wynikiem przeżyć różnych, ściśle określonych grup ludzkich. Ciągłość abstrakcyjną stwarzamy my sami; — nie istnieje ona jako rzeczywistość, jest naszym dziełem, jak jej najbardziej rzucający się w oczy zewnętrzny równoważnik — podstawa jednostajnej chronologii — czas historyczny. Nad wyraz pięknie wyłożył to w swym nieskończonym dziele Di un secolo al altro, nasz nieodżałowany, wielki mistrz Antonio Labriola. Żyjący (cisną się doprawdy pod pióro słowa klasycznej formuły pozdrowienia „oby żył wiecznie”) nauczyciel nasz Jerzy Sorel poprowadził dalej i głębiej pracę Labrioli. Przewyższa go on siłą intuicji, głębią ujęcia, rozległością wiedzy, ustępuje mu w jasności wykładu; chociaż dla każdego, kto oswoi się z przesyconym życiem na gorącym uczynku schwytanej myśli — stylem Sorela — mdłym musi stać się wszelki inny sposób pisania. Sorel nie buduje architektonicznych całości literackich, ale buduje samą myśl w głowie czytelnika, stwarza jakby nowe komórki i włókna mózgowe, rozbudza procesy myślowe, „tworzy powołania”, jak sam on się wyraża. Nie wykłada on. Stoi w żywym punkcie myśli i sam bezpośrednio z wewnątrz nią kieruje, jednocześnie wyposaża on nas w nową wiedzę i w wytwarzający ją i ujmujący organ. Czytanie jego pism jest nieustannym wzrostem intelektualnym; on to najdoskonalej dziś włada metodą, przechodzącą od wyników myślowych do samego procesu życia, które je stworzyło. Jego historia Jehowy, naszkicowana w Systéme historique de Renan, historia w ogóle żydostwa — to arcydzieła nowoczesnej nauki historycznej. Stąd wysnuwa się wniosek: prawdziwie płodną jest nie krytyka pojęć, lecz krytyka form życia, które je tworzy, badanie stopnia i rodzaju ich żywotności. Sorel nie szematyzuje: tworzy on naokoło każdego tworu życiowego cały szereg kwestionariuszy; wie on, że życie nie jest procesem logicznym, posiada zmysł dla jego irracjonalnych połączeń i poruszeń, ten zmysł kulturalnych środowisk, moralnej atmosfery ich, na którym całkowicie zbywało takiemu olbrzymowi, jak Karol Marks. Dzięki Sorelowi też materializm dziejowy zmienił całkowicie swe oblicze. Posiadając gruntowną wiedzę matematyczną, źródłową znajomość świata starożytnego, fachową znajomość historii chrześcijaństwa i spraw Kościoła, rozległą i różnostronną kulturę filozoficzną (Vico, Hegel, Cournot, Bergson), wszechstronne wykształcenie ekonomiczne (prócz Marksa, przeszedł on szkołę Pareta, prócz klasyków zna przedstawicieli szkoły historycznej, szkołę Le Play), niezmierne oczytanie w literaturze socjalistycznej, gruntowne, jedyne dziś rozumienie całej rozciągłości pracy myślowej Proudhona, orientując się w świecie sztuki i literatury, nieustannie pracując nad zagadnieniami prawa, ekonomii, metodologii, filozofii, jest Sorel jedną z najwszechstronniej i najgłębiej pracujących głów nowoczesnych. Długie lata jeszcze — czuje to piszący — nie będzie pomiędzy Sorelem a światem czytelników stosunku prócz tego, który scharakteryzował Goethe: sollt was zulernen. Za każdym razem, gdy powracam do wielokrotnie już przestudiowanych książek Sorela, czuję się szczęśliwszym, coraz pełniej obejmuję i dostrzegam bezmiar pracy, dokonywanej przez tego wielkiego myśliciela i głębokiego człowieka. [przypis redakcyjny]

to, co trzęsiono około tej dziewki — [tu:] to, co o niej głoszono, rozpowiadano. [przypis redakcyjny]