Przypisy

czarnoostrowskich — okazja czarnoostrowska, tj. bitwa pod Czarnym Ostrowem, po której zmuszono do kapitulacji Rakoczego. [przypis redakcyjny]

czarnoseciniec — zajadły reakcjonista („czarna sotnia” — skrajnie reakcyjna organizacja monarchistyczna w carskiej Rosji, dokonywała napaści na rewolucjonistów, organizowała pogromy antyżydowskie). [przypis redakcyjny]

Czarnych jak miotłą wymiotą z Pistoi — Biali gwelfowie na początku brali górę w Pistoi i wypędzili czarnych, lecz wkrótce ze zmianą losu gwelfów białych, poeta jako należący do ich stronnictwa wygnanym był z Florencji. Markiz Malaspina (zwany „Mars”) stanąwszy na czele gwelfów czarnych z Pistoi, zadał ogromną klęskę białym na dolinie piceńskiej, przez którą przepływa rzeka Magra, na pograniczu samym Toskanii a Genui. [przypis redakcyjny]

czarodziejską szkatułą — autor ma na myśli przyrząd, składający się ze skrzyneczki, zaopatrzonej dwoma otworami. Przez te otwory spoglądało się i widziało w skrzyneczce figurki, które poruszały się, umocowane na odpowiedniej wstędze. Wstęga przesuwała się przed widzem zwijana lub rozwijana korbką. [przypis redakcyjny]

czarodziejstwa — w wyd. pozn. i lwow. cudzoziemstwa (może zam. cudodziejstwa?); tu poprawiamy na: czarodziejstwa. [przypis redakcyjny]

czarownica — tu: Medea. [przypis redakcyjny]

Czarowny widok… — wariant czwartej strofki opiewa: „Czarowny widok, czarowne wieczory —/ Ciebie zachwyca ów zgiełk — owa tęcza,/ W jaką się ludzkie wiązały kolory…/ Jam czekał cichy, aż po lawy ścianie/ Drący się księżyc wejdzie na szczyt — stanie;/ Aż spojrzy na mnie z ogromnej mogiły/ Czarnych popiołów. I mnie także trzeba/ Na jakim wielkim grobie nabrać siły/ Nim się puścimy w świat… nie drogą nieba.” [przypis redakcyjny]

Czartoryski — Adam Kazimierz Czartoryski (1734— 1823), generał ziem podolskich, będąc w 1781–1782 r. marszałkiem trybunału litewskiego, zasłynął z bezstronnych wyroków, co było wówczas rzadkością. Głośny był współcześnie wydany przez Czartoryskiego wyrok skazujący na własnego ojca. [przypis redakcyjny]

Czartoryski, Teodor (1704?–1768) — biskup poznański od r. 1738. [przypis redakcyjny]

czartu porwano (starop.) — popularne przekleństwo: niech czart porwie. [przypis redakcyjny]

czary, / Które Malagiz czynił u Merlina — Angelika, przybywszy po raz pierwszy z swym bratem Argalią do Francji, rozbiła namiot przy kamieniu Merlina. Czarownik Malagizy wtargnął nocną porą do namiotu, mając zamiar ją zabić; olśniony jednak jej pięknością, powziął inny zamiar i w tym celu „czynił czary”, ażeby ją w twardy sen pogrążyć. [przypis redakcyjny]

czas by mu przed Mojżesza — [czas mu] umierać. [przypis redakcyjny]

Czasem (…) pod sieć ugodzi — aluzja do mitologicznej opowieści o tym, jak Wulkan (gr. Hefajstos) zarzucił sieć na kochających się Marsa (gr. Aresa) i Wenus (gr. Afrodytę), i zawstydził ich przed innymi bogami. [przypis redakcyjny]

Czasem (z białorus.) — a nuż, może przypadkiem. [przypis redakcyjny]

czasie — w rękopisie dla rymu: czesie. [przypis redakcyjny]

czas (…) ostatniej potrzebie — godzina śmierci. [przypis redakcyjny]

czasować — odkładać. [przypis redakcyjny]

czasowy — do czasu, nie dożywotni; toż w Uwagach, str. 73. [przypis redakcyjny]

czas pobytu Adolfa — Tetmajera. [przypis redakcyjny]

czas (starop.) — [tu:] kres, koniec. [przypis redakcyjny]

czasu odwiedzin u… proboszcza — por. list z 1 lipca 1771. [przypis redakcyjny]

czasy liberalne — tu w znaczeniu: czasy, w których zwyciężają hasła równości wszystkich ludzi, bez względu na pochodzenie. [przypis redakcyjny]

czasy Olgierda i Witołda — przełom XIV i XV w. [przypis redakcyjny]

czasza (daw.) — płaski, ozdobny kielich. [przypis redakcyjny]

czaszką… piję zdrowie — jeden z motywów karbonarskich odnotowanych przez S. Skwarczyńską. [przypis redakcyjny]

czas (…) z tej urny rostek, z drugich puszcza liście — Ponieważ czas mierzy się tylko biegiem ciał niebieskich, a wszystkie niebieskie ciała od sfery Primum Mobile zwanej, ruch swój biorą, dlatego w tej sferze jest ziarno, rostek czasu i jego wymiarów, a który w innych sferach puszcza rozmaite swoje liście i gałęzie. [przypis redakcyjny]

czata (daw.) — kryjoma wyprawa. [przypis redakcyjny]

Czatyrdah nie jest najwyższą górą półwyspu krymskiego, lecz wskutek szczęśliwego położenia jest zewsząd widzialny i imponująco się przedstawia. Odosobniony od reszty gór taurydzkich, ciągnących się jednym pasmem wzdłuż morza, od Bałakławy aż do Teodozji, wznosi między Symferopolem a Ałusztą potężny swój trzon granitowo–wapienny w trzech kondygnacjach na wysokość 1661 m. nad p. morza, w kształcie olbrzymiego trapezu, o wierzchołku zupełnie podobnym do rozpiętego namiotu, skąd poszła jego nazwa (czatyr — namiot, dah — góra). Z pieczar, w które obfituje Czatyrdah, wypływa rzeka Salhir, wspomniana w sonecie XIV. Okrzyk »Aa!!« zamykający sonet, wedle wyjaśnienia poety »wyraża tylko zadziwienie pielgrzyma nad śmiałością Mirzy i dziwami, które on oglądał na górze. Orientalnie trzeba by powiedzieć, że pielgrzym na te słowa włożył w usta palec zadziwienia«. [przypis redakcyjny]

czaus — urzędnik, wysłannik. [przypis redakcyjny]

czausz — cesarski goniec. [przypis redakcyjny]

czausz — goniec sułtański. [przypis redakcyjny]

czci Febowa — chlubo Feba-Apollina, opiekuna muz, grającego też na lutni. [przypis redakcyjny]

czci — [forma M.lm]; [będący] na czczo, bez jedzenia. [przypis redakcyjny]

Czcij więc pamięć jego i módl się za nim — ojciec poety, jener[ał] Wincenty Krasiński, zmarł 24 listopada 1858 r. [przypis redakcyjny]

Czczenia upartej panny są mi obojętne — Diana, równie jak Minerwa, była wiecznie dziewicą. Kupido więc mało dbał o „czczenia upartej panny”, nieuznającej jego władzy. [przypis redakcyjny]

czczość — nicość, pustka wewnętrzna. [przypis redakcyjny]

czczyca — wstręt. [przypis redakcyjny]

czczy — głodny, wygłodzony. [przypis redakcyjny]

czczy polor — zewnętrzna, pozorna ogłada, elegancja. [przypis redakcyjny]

czczy — tu: głodny, wygłodzony. [przypis redakcyjny]

Część czwarta poprzedzona jest epigrafem: „Bottomless perdition”, Milton. („Bezdenna zguba, bezdenne potępienie”). Jest to cytat z Raju utraconego Miltona. Słowa te wiążą się z wizją świata, historii i losu ludzkiego zawartą w dramacie. W Nie-Boskiej komedii znalazła odzwierciedlenie dość złożona koncepcja tragizmu, łącząca się ściśle z wizją historii charakterystyczną dla Krasińskiego i pozwalająca określić jego utwór mianem „chrześcijańskiej tragedii o ludzkim buncie”. Osią tej koncepcji jest przekonanie o istnieniu nieusuwalnych sprzeczności na różnych płaszczyznach rzeczywistości. Z tego powodu nierozstrzygnięty pozostaje spór między hr. Henrykiem a Pankracym. Jeden z nich uosabia tragizm ginącej klasy (arystokracji, szlachty), skazanej na zagładę, lecz zarazem zobowiązanej moralnie do podjęcia walki o wartości związane z historią tej klasy. Krasiński podkreśla wzniosłość owej walki, z drugiej zaś strony nie szczędzi słów krytyki szlachcie i w ogóle klasom posiadającym za występki popełnione w przeszłości, jak również za obecną duchową małość (widać to m.in. w przeciwstawieniu hr. Henryka reszcie zgromadzonych w okopach Świętej Trójcy). Pankracy natomiast reprezentuje tragizm rewolucji, która swą słuszność znajduje w krzywdzie uciśnionych przez wieki mas, lecz jest zarazem zbrodnicza jako bunt i jako próba samozbawienia, a ponadto pociąga za sobą rozlew krwi i zniszczenie. Ta ostatnia okoliczność sprawia, że Pankracy na progu zwycięstwa sam wątpi w sens swego dzieła, co stanowi dodatkowy rys tragiczny w rysunku tej postaci. Obie racje, wcielone w postacie Henryka i Pankracego, posiadają charakter obiektywnej konieczności i to właśnie decyduje o tragicznym napięciu między nimi. W okresie pisania tego dramatu Krasiński uważał, że człowiek ma prawo do buntu, prawo, które mieści się w boskim planie świata — lecz jako element nie–boski, przynoszący tragiczne starcie i konieczną zagładę. Racje obu ścierających się stron są dialektycznie splecione, a zarazem znoszą się wzajemnie; są to racje cząstkowe, jednostronne. Dlatego obaj ich przedstawiciele muszą zginąć, racje cząstkowe muszą zostać zniesione przez jedyną wyższą rację całościową, reprezentowaną przez Boga (dochodzi tu do głosu popularne w tym czasie w Europie myślenie na zasadzie triady Heglowskiej: teza + antyteza = synteza; ciekawe, że Henryk ginie skacząc w mroczną przepaść Boga, zaś Pankracy porażony boskim światłem). Ten ostateczny triumf Boga jest jednak przedstawiony w aurze finalnej katastrofy, Apokalipsy: Bóg–mściciel karze za bunt i pychę, lecz nie można mieć pewności, czy przynosi zbawienie ludzkości, czy jej ostateczną zagładę (por. M. Janion, Zygmunt Krasiński. Debiut i dojrzałość, Warszawa 1962, s.226–232). [przypis redakcyjny]

Część druga „Nie-Boskiej komedii” — Część druga opatrzona była w wyd. I i II następującym epigrafem: „Du Gemisch von Koth und Feuer”. Faust, Goethe. („Ty mieszanino błota i ognia”). Jest to cytat niedokładny. Faust w dramacie Goethego mówi do Mefista: „Du Spottgeburt von Dreck und Feuer” („Z ognia i gnoju ty pomiocie” — w przekł. F. Konopki). Kleiner opatruje epigraf uwagą: „Zastosowanie tych słów do „mieszaniny” ziemskości i anielstwa w Orciu jest dość dziwne”. Trzeba jednak przypomnieć odpowiednie miejsce ze wstępu do Części I, gdzie mowa o poecie: „Kto ci dał życie tak nikczemne, tak zwodnicze, że potrafisz udać Anioła chwilą, nim zagrząźniesz w błoto”. Tu więc słowa epigrafu odnoszą się również raczej do tego, co stanowi istotę poety w ogóle, a bardziej zdają się dotyczyć Męża, który daje się porwać marzeniom o sławie, marzeniom „górnym”, w istocie zaś prowadzącym do upadku. O wstępie do Części II pisze A. Jung: „Nic nie przewyższa piękna drugiej uwertury, w której fatalny los dziecka dźwięczy lirycznie, tak że w finale może być powiedziane: „Poeta jest wszystkim i dlatego też wcześnie powraca w wszechświat” („Der Dichter ist Alles, daher kehrt er auch früh in das All zurück”). [przypis redakcyjny]

część (starop.) — [tu:] częścią, [częściowo]. [przypis redakcyjny]

Część trzecia opatrzona była w wyd. I i II oraz w rękopiśmiennej kopii następującym epigrafem: „Il fut administré, parce que le niais demandait un prêtre, puis pendu à la satisfaction générale etc. etc.” — Rapport du citoyen Caillot, commissaire de la sixiéme chambre [w kopii: section] an III, 5 prairial (”Opatrzony został sakramentami, ponieważ, dureń, zażądał księdza, później powieszony ku ogólnemu zadowoleniu”. — Raport obywatela Caillota, komisarza izby szóstej, roku III [tj. trzeciego roku ery rewolucyjnej, liczonej od 22 września 1792, a więc r. 1795] piątego prairiala [tj. 22 maja — prairial, czyli miesiąc łąk, był dziewiątym miesiącem w kalendarzu rewolucyjnym]). Być może chodzi tu o któryś z raportów F. M. Cailleux (1761—1796), członka klubu jakobinów, który, mianowany oficerem municypalnym, był strażnikiem rodziny królewskiej w czasie jej pobytu w więzieniu w Tempie. [przypis redakcyjny]

część — [tu:] częścią; [częściowo, po części]. [przypis redakcyjny]

Często ma miejsce zjawisko wręcz przeciwne: ludzie, co rozczarowali się do własnego romantyzmu, są pobłażliwsi, gdy idzie o pojęcia i uczucia romantyczne innego narodu; w ogóle sądy nasze o zjawiskach życia duchowego są zawsze raczej wyrazem naszych przeżyć, niż wynikiem ściśle poznawczego stosunku. [przypis redakcyjny]

Często mówiono i powtarzano, że Rzplita Polska składa się z trzech stanów: szlacheckiego, senatu i króla… — Mably w swym traktacie krytykuje również zasadę parlamentaryzmu polskiego, w myśl której „władza ustawodawcza spoczywa w trzech stanach zebranych w sejmie”. Argumentuje jednak inaczej jak Russo. Gdy ten zbija podział na trzy stany ze stanowiska wszechwładzy stanu szlacheckiego, którego dwa inne stany są tylko częściami, Mably rozpatruje kwestię ze stanowiska zasady podziału władz. Dlatego gdy Russo przyznaje senatorom prawo głosowania na sejmie jako szlachcicom, przedstawicielom szlachty na mocy wyborów, Mably odmawia senatorom współudziału w ustawodawstwie. „Czujecie — pisze — że jeżeli pozwoli się im mieszać na sejmie z posłami, doświadczenie, jakie powinni mieć w sprawach publicznych, i władza, w jaką powinni być wyposażeni po rozejściu się zgromadzenia prawodawczego, łatwo sprawią, iż staną się panami większości głosów. Tym sposobem wkrótce będziecie mieć tylko prawa sprzyjające ambicji senatu, a przeciwne wolności narodu”. [przypis redakcyjny]

Czecha i Hiszpana — Wacław i Alfons. [przypis redakcyjny]

czechman a. czekman (z tur.) — rodzaj sukni wierzchniej z zaszytymi rękawami; kontusz tatarskim krojem. [przypis redakcyjny]

czeczotkowe drzewo — drzewo z pnia brzozy (lub topoli), sękowate, służy do wyrobu kosztownych mebli i przedmiotów. [przypis redakcyjny]

czeczuga — krótka szabla tatarska, używana w Polsce w XVII w. [przypis redakcyjny]

czeczuga (z ukr.) — rodzaj szabli. [przypis redakcyjny]

czedł (starop.) — [3.os.lp cz.przesz.] czytał. [przypis redakcyjny]

czefal — głowonóg [wł. cefalopodo, wym.: czefalopodo]. [przypis redakcyjny]

Czegóż nie zbroi chciwość głodna złota — Tu Stacjusz oświadcza wdzięczność za ten wiersz Wirgiliusza: Quid non mortalia pectora cogis,/ Auri sacra fames! (Eneida, księga III). [przypis redakcyjny]

Czego chcesz od nas Panie — [wiersz, a właśc. jedna z pieśni] Kochanowskiego Jana. [przypis redakcyjny]

czego (…) doszła — o czym się przekonała. [przypis redakcyjny]

czego się dowcip… — z czego pomysłowość ludzka nie może znaleźć wyjścia. [przypis redakcyjny]

czego się dowiną (starop.) — [co] dopadną; [co im się nawinie]. [przypis redakcyjny]

czego wolne — od czego. [przypis redakcyjny]

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]

Czekać (…) było — trzeba było czekać. [przypis redakcyjny]

czeka już bowiem zemsta, z krwi wyrosła — w po­jęciu starożytnych każda krew wylana woła o pomstę. [przypis redakcyjny]

Czekam na cię — jest to druga połowa listu, pisanego przez kończącego gimnazjum Poetę do jednego z ówczesnych kolegów, w którym się dopatrywał równej miary towarzysza wyprawy na Parnas [masyw górski w Grecji — red. WL.]; cześć pierwsza opuszczona, jako zawierająca krytykę osobistą. Ogłoszony był ten wiersz w „Krytyce” (zesz. I r. 1908). [przypis redakcyjny]

czekam wieńca — pochwały, nagrody. W starożytności zwycięzcom zdobiono czoła wieńcem laurowym. [przypis redakcyjny]

Czekam — wiersz powstał w Korabnikach pod Krakowem na przełomie 1888–1889 r. [przypis redakcyjny]

Czekanowski Aleksander (1830–1876) — geograf i geolog, zesłany w r. 1863 na Syberię. [przypis redakcyjny]

czeladź — chodzi o żołnierzy pocztowych czyli szeregowych, których każdy członek kompanii (towarzysz, szlachcic służący w chorągwi) miał od 2 do 3 lub o czeladź w znaczeniu służby zajmującej się końmi, wozami, kuchnią itp. [przypis redakcyjny]

czeluść — [tu:] paszczęka. [przypis redakcyjny]

czeluścią — [tu:] szczęką. [przypis redakcyjny]

czem bym mógł obarczyć Augusta — Cieszkowskiego. [przypis redakcyjny]

czemodan (ros.) — walizka. [przypis redakcyjny]

czemu — Czubek za rękopisem, wbrew drukom, przyjął wersję „i czemu”. Niniejsze wydanie zgodne tu z wersją edycji I, II i III, którą przyjął również i Kleiner. [przypis redakcyjny]

czemu nic — czemu nie. [przypis redakcyjny]

czemu rodzaj ludzki nie ma jednej głowy — życzenie przypisywane Kaliguli, według Swetoniusza miało brzmieć: „obyż lud Rzymski miał jedną tylko szyję!”. [przypis redakcyjny]

czemu wśród mieszczaństwa nie miałby się znaleźć żeński Samuel Bernard lub Lagrange — Stendhal ma zapewne na myśli zasłużonego dla monarchii francuskiej finansistę Samuela Bernard, któremu Ludwik XIV nadał szlachectwo, a Ludwik XV mianował go radcą stanu, oraz Józefa Ludwika de Lagrange, współczesnego sobie wybitnego matematyka. [przypis redakcyjny]

Czepiec — jedna z postaci, mających (wraz z nazwiskiem) prawzór w rzeczywistości. Błażej Czepiec, wówczas pisarz gminny w Bronowicach, był starostą weselnym na weselu Lucjana Rydla. Oczywiście, jak i w innych wypadkach, postać w dramacie Wyspiańskiego nie jest odtworzeniem osoby rzeczywistej, lecz konstrukcją o określonej funkcji w kompozycji utworu. [przypis redakcyjny]

czepiny — oczepiny, obyczaj weselny, polegający na wiązaniu pannie młodej czepca, stanowiącego symbol stanu małżeńskiego. [przypis redakcyjny]

czereda (z ukr.) — trzoda, tłum. [przypis redakcyjny]

Czereja — miasteczko między Orszą a Borysowem. [przypis redakcyjny]

czeremcha — drzewo lub krzew o białych, odurzająco pachnących kwiatach. [przypis redakcyjny]

(Czeresz) — wymowa węgierska nazwisk podana w nawiasie. [przypis redakcyjny]

Czerkaski, Jakow Kudeniekowicz (zm. 1665) — Uruskan-Murza, zmienił imię po chrzcie, kniaź, dowódca ros. w czasie wojny polsko-rosyjskiej 1654–1667; zginął pod Mohylewem. [przypis redakcyjny]

czerń — chłopstwo. [przypis redakcyjny]

czernica (gwar.) — czarna jagoda. [przypis redakcyjny]

czernica — zakonnica, mniszka. [przypis redakcyjny]

czernice — mniszki, zakonnice. [przypis redakcyjny]

czerniec (z ukr.) — mnich, zakonnik. [przypis redakcyjny]

Czerski i Ronge — ks. Jan Czerski (1813–1893) i ks. Jan Ronge (1813–1887), propagatorzy neokatolickiego kościoła w Niemczech, czyli katolików niemieckich. [przypis redakcyjny]

Czerski Jan (1845–1892) — przyrodnik i geolog, zesłany w r. 1863 na Syberię, badał tam faunę i pokłady węgla. [przypis redakcyjny]

czerw (daw.) — pasożyt toczący owoce, drzewa, grzyby. [przypis redakcyjny]

czerwone kaftany — przezwisko żołnierzy angielskich. [przypis redakcyjny]

czerwoni żołnierze — Anglicy. [przypis redakcyjny]

czerwony kołnierz ich wita — mowa o aresztowaniu Narcyzy w r. 1849. [przypis redakcyjny]

Czerwony złoty — nazywany również dukatem moneta złota o wartości 16 złp. [przypis redakcyjny]

czerwony złoty — staropolski pieniądz złoty, dukat. [przypis redakcyjny]

czerwony złoty — zwany częściej dukatem, złota moneta obiegowa o wartości dwukrotnie wyższej niż talar, tj. 16 złotych polskich. [przypis redakcyjny]

czerw — robak. [przypis redakcyjny]

cześć (daw.) — poczęstunek, przyjęcie. [przypis redakcyjny]