Przypisy

zjadle — jadowicie, zabójczo. [przypis redakcyjny]

z jadu — ze złości. [przypis redakcyjny]

Z jaką mizg upiorzycy — Zdanie niedokończone; wystarczyłoby: jak mizg itd.; mizg obok umizg jest u Lindego. [przypis redakcyjny]

Z jakąż lubą rozkoszą… — w A.[autografie; Red. WL] lubą zam. przekreślonego: żywą. [przypis redakcyjny]

z jakich (…) przypadków (starop.) — z tych postępków. [przypis redakcyjny]

Z jakże pyszną opieką (…) obroną — Tutaj wyrazy „opieka” i „obrona” służą do odmalowania gestu, w którym „utulenie” przybierało równocześnie jakby kształt osłonienia. [przypis redakcyjny]

zjałowieć — stać się bezpłodnym. [przypis redakcyjny]

z jastrząby — z jastrzębiami, z którymi ramię w ramię polował na gołębie. [przypis redakcyjny]

zjawiska hipnotyzmu i spirytyzmu, którymi Schopenhauer (…) popiera (…) swój fenomenalizm (…) i metafizyczną jedność woli — zob. niniejszej rozprawy ustęp 95. Kant zajmował się także tymi zjawiskami: Träume eines Geistersehers” (Reclam). [przypis redakcyjny]

zjawiska wiążą się w sposób konieczny z rozsądkiem — ten niezbyt jasny ustęp E. Adickes tak wykłada: „Kiedy jakieś wyobrażenia stają się naszymi, tj. mają być przyjęte do samowiedzy naszej, muszą się poddać określonym prawidłom, pod którymi jedynie przyjęcie to może nastąpić. Skoro tedy samowiedza nasza przeciwstawia się zjawiskom (wyobrażeniom), czyli wchodzi związek z transcendentalną syntezą wytwórczej wyobraźni, mocą której jedynie zdoła wyniknąć stosunek między apercepcją a zjawiskami, wówczas występują w samowiedzy naszej całkiem określone prawidła możliwości przyjęcia, i jako władza tych prawideł zowie się samowiedza rozsądkiem. Podobnież samowiedza, wchodząc mocą syntezy wyobraźni odtwórczej w łączność ze zjawiskami, jest źródłem każdorazowych prawideł (praw) kojarzenia się, które wtedy przypisywane są także rozsądkowi. W pewnych chwilach czynności swojej samowiedza nazywa się więc rozsądkiem”. [przypis redakcyjny]

zjaw (rodz. m.) — popr. zjawa (rodz. ż.). [przypis redakcyjny]

zjęzykowali (neol.) — naopowiadali. [przypis redakcyjny]

zjednać (starop.) — pozyskać. [przypis redakcyjny]

Z jednostkowych światów — rękopis utworów Wandy. [przypis redakcyjny]

z jego pierwszymi dworzany — Pierwsi błogosławieni, wybrani Pańscy. [przypis redakcyjny]

zjeść arbuza — pogodzić się z odmową, przyjąć odrzucenie oświadczyn. [przypis redakcyjny]

z Julią — Ignacową Baranowską. [przypis redakcyjny]

z Kampi, Certaldo, Figiny — Tak zwane sąsiednie okolice, które miasto Florencja w swój obwód wcieliło. [przypis redakcyjny]

z każdego kąta — zewsząd. [przypis redakcyjny]

z każdej strony — tu: pod każdym względem. [przypis redakcyjny]

z Kazimierą — Ziemięcką. [przypis redakcyjny]

z kloby skoczył (starop.) — z miary wypadł. [przypis redakcyjny]

z kloby (starop.) — z karbów, z porządku. [przypis redakcyjny]

z klozy (starop.) — z kluby, z zamknięcia. [przypis redakcyjny]

z komputu — [z] liczby pocztu. [przypis redakcyjny]

z konceptem (łac.) — pomysłowo, dowcipnie. [przypis redakcyjny]

z konwersacji — z rozmów. [przypis redakcyjny]

z krainą przez drewniane ściany zdobytą — poeta ma tu na myśli znaną przepowiednię grecką, że Temistokles obroni Grecję przed Persami za drewnianymi murami, tj. na okrętach. [przypis redakcyjny]

z kruszcu Chalybów wytopione sztucznie — Chalybs, gatunek najtwardszego żelaza u starożytnych. [przypis redakcyjny]

z krzywdą — niesłusznie. [przypis redakcyjny]

Z której nam wyszedł piękny szczep rzymiański — Rzymianie pochodzenie swe wywodzili od Trojan: treść Eneidy Wergilego. [przypis redakcyjny]

Z których się znakomita piramida wzniesie (…) Jakich dla Cestijusa Rzym pozwolił stary — W dawnym Rzymie na pamiątkę wielkich mężów stawiano kolumny i obeliski; sławniejsze między innymi są: Duiliusza, Cestiusza etc. [przypis redakcyjny]

Z których sie już znaczyły (…) cnoty — z których dały się przewidzieć (wywnioskować) cnoty, z których poznawaliśmy cnoty. [przypis redakcyjny]

zkukłać (daw.) — potłumić. [przypis redakcyjny]

złajnik (daw.) — pies gospodarski, pasterski lub myśliwy. [przypis redakcyjny]

złamał kij czerwony i żółty — buława o barwach czerwonych i żółtych kolorach hiszpańskich; złamać kij (buławę) znaczy więc złamać potęgę hiszpańską. [przypis redakcyjny]

złamał przysięgę rzeczypospolitej — złożoną przy wyborze na prezydenta, przez zamach stanu 2 grudnia 1851 roku. [przypis redakcyjny]

złe chwile — nudy — znany bohaterom romantycznym stan depresji, melancholii, zniechęcenia, znużenia, zwany przez Francuzów mal du siécle (chorobą wieku). Kleiner w przypisie wylicza bohaterów romantycznych, którym znana była ta dolegliwość: Oberman E. P. de Sénancoura, René Chateaubrianda, Childe Harold Byrona, Lambro i Kordian Słowackiego. G. Sand pisała w związku z Obermanem o cierpieniach moralnych, które dadzą się podzielić na trzy kategorie: „Primo — namiętność napotykająca przeciwności w swoim rozwoju, a więc walka człowieka z otaczającą go rzeczywistością. Secundo — świadomość wyższych uzdolnień przy braku woli, która mogłaby je uczynić przydatnymi. Tertio — świadomość miernych uzdolnień, świadomość jasna, oczywista, nieodparta, ujawniona. Te trzy kategorie cierpień moralnych można wyjaśnić i zamknąć w trzech imioniach: Werter, René, Oberman” (Eseje, Warszawa 1958, s. 32). [przypis redakcyjny]

złej wróżki łani — złej wróżby, złowróżbna; łania oznacza tu Helenę. [przypis redakcyjny]

złe szczęście — zły los. [przypis redakcyjny]

Złe Tłumoki — Malebolge, słowo złożone z bolgia: otchłań, wór, przez podobieństwo: tłumok, i z malo: zły, przeklęty. Bulgas Galii saccos scorteos appellant. Sam obraz miejsca szczegółowo tu opisany wyjaśnia stosowność użytego tu przez poetę porównania. [przypis redakcyjny]

złocista — pozłacana. [przypis redakcyjny]

złoczyńca nie tylko nie zginął, ale bawił się w kraju, żył lat piętnaście poważany, zasiadał w Senacie, Tron przybrał go do boku swojego za ministra — nadanie Ponińskiemu i jego bratu godności książąt polskich przez Sejm 1775 r.; mianowanie go podskarbim wielkim koronnym; majątek zdobyty przez niego (wkrótce roztrwoniony); pozyskanie przez Ponińskiego wpływu i popularności wśród ciemnej szlachty dzięki łatwości obejścia i potędze jego protekcji. [przypis redakcyjny]

złodziejskie (starop.) — przysłówek, dziś: po złodziejsku, w złodziejski sposób. [przypis redakcyjny]

zło, które owładło świat cały — Złem, jakie cały świat owładło, jest chciwość, którą poeta już w pieśni pierwszej Piekła jako ziarno wszystkich innych występków uważa. [przypis redakcyjny]

„Złota Księga” wenecka — Złota Księga była w Republice Weneckiej rejestrem szlachty. Wciągano do niej potomków szlachty, którzy dopiero na podstawie tego wpisu mogli brać udział w rządzie. [przypis redakcyjny]

Złota to strzała (…) była — w mit. gr. złota i ostra strzała Amora wzbudzała miłość, a tępa strzała gasiła miłość. [przypis redakcyjny]

złotej liliej — tj. Francji, gdyż królowie francuscy używali herbu lilii. [przypis redakcyjny]

złotej liliej — tj. Francji, gdyż królowie francuscy używali herbu lilii. [przypis redakcyjny]

Złotem jej rzęsów, to jasnym warkoczem, patrzając na nią, słońce się zachwyca — Gwiazda Wenus, kiedy słońce zachodzi, postępuje za nim, a kiedy wschodzi, idzie z przodu słońca. [przypis redakcyjny]

złotem pisze na srebrze gwiazda Jowiszowa — Białe światło planety Jowisz wyobraża tło srebrne, na którym błyszczą złote głoski złożone zarazem ze świateł błogosławionych. [przypis redakcyjny]

złote runo — w mitol. gr. złote runo owcze, po które do Kolchidy wyprawił się Jazon (wyprawa Argonautów); tu przenośnie: szczęście i dostatek. [przypis redakcyjny]

złotogłów — tkanina ze złotych nici. [przypis redakcyjny]

złoto rad fałszowałem, jam cień Kapokijo — Kapokio, sieneńczyk, znany osobiście poecie, miał jakoby razem z Dantem uczyć się fizyki i historii naturalnej. [przypis redakcyjny]

Złoto śrzodkiem janczarów zbrojnych pójdzie snadnie — złoto zwojuje nawet zbrojnych żołnierzy. [przypis redakcyjny]

złotosploty — Bakchus o bujnym włosie, spiętym złocistą przepaską, urodził się rzekomo w Tebach. Wśród blasku pochodni harcował on po pobliskich górach w otoczeniu szalejących Menad, dziewic mu oddanych. [przypis redakcyjny]

złotych (…) głowach — złotogłowach; złotogłów: kosztowna tkanina przetykana złotymi nićmi. [przypis redakcyjny]

złotych siedem drzew widziałem — Siedem drzew złotych, czyli siedem świeczników, są to symbole siedmiu darów Ducha świętego. Św. Jan w Objawieniu, rozdz. 4, w. 5, mówi, że te świeczniki, to siedem duchów bożych. A że siedem grzechów głównych przeciwnych jest siedmiu darom Ducha Świętego, przeto pokora przeciwna jest pysze, miłosierdzie zawiści, umiejętność gniewowi, męstwo lenistwu, roztropność łakomstwu, mądrość obżarstwu, a rozum nieczystości. [przypis redakcyjny]

złotym prochem — nim zaczęto używać bibuły (w poł. w. XVII), pismo osuszano posypując je drobnym piaskiem. [przypis redakcyjny]

złoty — w pierwszych latach powojennych inflacyjna polityka rządu doprowadziła do gwałtownego spadku wartości marki, (w roku 1920 kurs dolara wynosił około 800 marek, w roku 1922 18 000 marek, w październiku 1923 — 1 000 000 marek, w styczniu 1924 — 10 000 000 marek), co dla kapitalistów było początkowo źródłem ogromnych zysków spekulacyjnych, powodowało jednak wciąż rosnącą nędzę mas pracujących. Na przełomie lat 1923–1924 inflacja doprowadziła do dezorganizacji całego życia gospodarczego. Dopiero wówczas rząd Władysława Grabskiego dokonał reformy finansowej, wprowadzając jako nową walutę złoty (kwiecień 1924). [przypis redakcyjny]

złożenie (daw.) — pokój, schowek. [przypis redakcyjny]

złożenie (daw.) — [tu:] pokój, schowek. [przypis redakcyjny]

złożenie — pokój, schowek. [przypis redakcyjny]

złożenie (starop.) — pokój, gościnny zwłaszcza. [przypis redakcyjny]

złożyć (daw.) — ustąpić. [przypis redakcyjny]

złożyć się — obronić się, zasłonić. [przypis redakcyjny]

złożyć (starop.) — [tu:] ustąpić, spuścić. [przypis redakcyjny]

złożyć (starop.) — ustąpić, spuścić. [przypis redakcyjny]

złożył swą lubę — W A.[autografie; Red. WL] swą labę zam. przekreślonego: skarb drogi; lubę prowinc. zam.: lubą. [przypis redakcyjny]

Zły to kucharz… — popularne powiedzenie o kucharzu, który dobrze gotuje; por. polskie: palce lizać. [przypis redakcyjny]

złza (starop.) — łza. [przypis redakcyjny]

z Lachy — dziś popr. forma N. lm: z Lachami. [przypis redakcyjny]

Z laską pasterską miecz spoił się siłą — Miecz: symbol władzy świeckiej, laska pasterska: symbol władzy duchownej. Dante godząc spory i zatargi od lat dwustu z górą trwające w wiekach średnich na szkodę świata chrześcijańskiego między teologami kościoła a mężami stanu średniowiecznego państwa, myśl pojednawczą w traktacie swoim De Monarchia krótko i jasno rozwija: Scilicet summo pontifice, qui secundum revelata humanum genus produceret ad vitam aeternam; et imperatore, qui secundum philosophica documenta genus humanum ad temporalem felicitatem dirigeret. [przypis redakcyjny]

z Latony zrodzone bliźnięta — Apollo i Diana, czyli słońce i księżyc, urodzone bliźnięta z Latony na wyspie Delos (Patrz Czyściec, pieśń XX, gdzie te bliźnięta Poeta nazywa: li due occhi del cielo). [przypis redakcyjny]

z lochów, gdzie jest źródło krwi — W podziemiach pod Baksztą. [przypis redakcyjny]

Z ludem Starego, Nowego Zakonu Piotr trzymający klucze od tej chwały — Św. Piotr i święci Starego i Nowego Zakonu. [przypis redakcyjny]

z Ludzimierza — Z majątku Tetmajerów, gdzie spędzała lato Wanda. [przypis redakcyjny]

zluzowawszy — zwolniwszy, zmieniwszy. [przypis redakcyjny]

zmachlajdezowany — nieprzytomny jak po przepiciu (przymiotnik utworzony od nazwiska właściciela znanych w Warszawie pod koniec XIX w. zakładów browarniczych, Machlejda). [przypis redakcyjny]

z maczugą (starop.) — [tu:] z kijem. [przypis redakcyjny]

zmalowano żółto i zielono — barwa żółto-zielona oznaczała u średniowiecznych rycerzy rozpacz. [przypis redakcyjny]

z (…) manelów rozstroić — rozkuć z kajdan; tu: zwrot żart. w odniesieniu do osoby burmistrza: manele, tj. (pierwotnie) bransolety należały do stroju niewieściego. [przypis redakcyjny]

zmarłych (…) palić — zachowywali obyczaj palenia zwłok niegdyś tak skrupulatnie, że znalezienie niedopalonej kości ściągało wielką winę na ród cały. [przypis redakcyjny]

zmarska (daw.) — zmarszczka. [przypis redakcyjny]

zmarska (starop.) — zmarszczka. [przypis redakcyjny]

zmartwychpowstaniec (neol.) — rzecz. utworzony od czas. zmartwychpowstać (dziś: zmartwychwstać). [przypis redakcyjny]

Zmartwychwstań (…) poezjo — Poeta w pierwszej części swojej Komedii, to jest w Piekle, Muz nie przyzywa, bo poezja nie śpiewa grzesznikom umarłym śmiercią wieczną. Ona należy do życia, które tylko w żywej chęci i w trosce wyzwolenia się od grzechu w całej pełni rozkwita. Dlatego to w Czyśćcu po raz pierwszy poeta wzywa Muzy, a szczególnie Kaliope, jako muzę epopei. [przypis redakcyjny]

zmartwychwstanie sejmu pod Herodem — pod panowaniem cara. [przypis redakcyjny]

…z matką, czy z macochą — rozumie tu zapewne Kościół rzymski, którego głowa, „pasterz przewielebny” (54, 2) Juliusz II, zawzięty wróg Alfonsa, połączył się przeciw niemu z Wenecjanami, ale „w polach między Zaniolem, Padem i Santernem” (53, 8) poniósł sromotną klęskę. [przypis redakcyjny]

z mego cmentarza — Cmentarzem św. Piotra jest Rzym, gdzie był umęczony i pogrzebany. [przypis redakcyjny]

z Messany… z Argu — Messana, Argos — miasta w płd. Grecji. [przypis redakcyjny]

z miasta Sirakuzów — z Syrakuz na Sycylii. [przypis redakcyjny]

zmiękczony — czujący ulgę, rozbrojony. [przypis redakcyjny]

zmiękczyć — sprawić, że ktoś stanie się skłonny do ustępstw. [przypis redakcyjny]

zmiękczywa (forma starop., tzw. liczba podwójna) — zmiękczymy (ja i moja lutnia). [przypis redakcyjny]

zmienia swą treść, czyli formę — Zob. objaśnienie tego wyrazu [„forma”] wyżej(nb.: „treść, czyli (!) forma”). [przypis redakcyjny]

zmierzkać (daw.) — zmierzchać. [przypis redakcyjny]

zmierzk (daw.) — zmierzch. [przypis redakcyjny]

Zmiłuj się nade mną, o Boże, bo mię chce pochłonąć człowiek. [przypis redakcyjny]

Z mistrzem na lewo zawróciłem kroku — Wergiliusz z Dantem zawsze na lewo schodzą w kręgi piekielne; kiedy przechodzą krąg jaki, zawsze mają po lewej stronie krąg wyższy, który już przeszli, a po prawej krąg niższy, który jeszcze przejść muszą. [przypis redakcyjny]