Przypisy

Nie inne w każdym boku strzegąca rozmiary — Mająca też same rozmiary w każdym boku, czyli wszystkie boki równe. [przypis redakcyjny]

nie instaluje się — nie obejmuje urzędu. [przypis redakcyjny]

nie ja jeden (…) rozpamiętujem o cnotach z zapałem — Tu jest odpowiedź na zapytanie poety na początku tej pieśni, dlaczego on jeden tylko rozpamiętuje cnoty ubóstwa? [przypis redakcyjny]

Niejakie tchnienie spokoju w wioskach greckich kazało opisywać uczucia miłości — Patrzcie średniowieczne powieści greckie. [przypis redakcyjny]

Niejeden herb (…) na stronę ludu przerzucał się potem — Dumna szlachta florencka, komesy i barony, widząc, że stan mieszczański rej wodzi w sprawach rzeczypospolitej, a zazdrosnym okiem patrząc na posiadane przez mieszczaństwo urzędy, często szukając popularności między ludem, przechodziła na jego stronę. [przypis redakcyjny]

Niejedną jam was godnie żywiła obiatą, bez wina — Erynie czci się obiatami, w skład których nie wchodzi wino. [przypis redakcyjny]

Niejednego ona posła wykrzesała z kandydata — mowa o sejmikach, na których o wyborze posła decydowała często nie ilość głosów, lecz szable. [przypis redakcyjny]

Nie jestem ani dworskim, ani hetmańskim, ani potemkinowskim, pruskim, cesarskim, ani moskiewskim — stronnictwa w Sejmie; określenia nadawane przez przeciwników. [przypis redakcyjny]

nie jestem zrozumiały — dziś popr. nie mówię w sposób zrozumiały. [przypis redakcyjny]

nie jesteśmy we Francji, gdzie wszystko kończy się piosenką lub rokiem więzienia — „Muszę napisać słówko do komendanta”, tak brzmi zakończenie Wesela Figara Beaumarchais’go. [przypis redakcyjny]

nie jest jej kunszt głuszyć — nie trudno zmusić ją do milczenia. [przypis redakcyjny]

nie jest przyjacielska — nie jest rzeczą przyjacielską. [przypis redakcyjny]

nie już (starop.) — jeszcze nie. [przypis redakcyjny]

nie kąsa — [tu:] nie gryzie. [przypis redakcyjny]

nie kazałbym dzieciom odbywać studiów zwyczajnych, kierowanych przez cudzoziemców i księży. Prawo powinno normować treść, porządek i formę studiów — inny program nauk kreśli Mably. Domaga się, by nareszcie przeniknęła do uniwersytetów polskich filozofia i by wygnała te nędzne nauki, gorsze niż niewiedza. Żąda zerwania ze scholastyczno-teologicznym kierunkiem nauki. Żąda, by uczono prawa natury, publicznego prawa polskiego, ale także i praw państw innych, by wykładano o współczesnym stanie Europy, o dyplomacji; uważa również, że i medycyna, fizyka, matematyka, historia, literatura powinny znaleźć miejsce w szkołach. Jeżeli jezuici tym zadaniem nie potrafią sprostać, należy sprowadzić nauczycieli z zagranicy. [przypis redakcyjny]

nie kazał cieląt pasać — tj.: kazał mnie kształcić, oddał mnie do szkół. [przypis redakcyjny]

niekiedy o jego poezjach dziwaczne na cudzą wiarę powtarzają zdania — W pochwale Krasickiego [napisanej] przez Stanisława Potockiego czytamy, iż Trembecki, lubo w poezjach swoich często wznosi się wysoko, częściej jednak spada. Wyrok ten powtarzano w różnych pismach; żaden przecież krytyk nie raczył nam pokazać, gdzie mianowicie dostrzegł owych wielkich upadków Trembeckiego [por. S. Potocki, Pochwały, mowy y rozprawy, t. I, Warszawa 1816; red. WL]. [przypis redakcyjny]

Nie kochał ten, co w pierwszym nie kochał spojrzeniu — Wiersz ten jest wyjęty z poematu Hero i Leander napisanego przez Marlowe’a. [przypis redakcyjny]

nie kol, miły jeżu — przysłowie: nie strasznyś, hamuj się. [przypis redakcyjny]

niekordiaczny (starop.) — niegniewliwy. [przypis redakcyjny]

nie korzystał zeń, nie chciał korzystać w swoich studiach z materiału w nim zawartego (…) — Karol Sienkiewicz, Prace historyczne i polityczne, 1862, s. 143. [przypis redakcyjny]

Niektórzy historycy literatury (np. J. Kleiner) interpretują te wiersze (97-100) jako rzeczywisty zarzut Krasickiego wobec króla. Zapewne i współcześnie panowała taka opinia, bo w artykule pt. O stanie rycerskim Krasicki broni się przeciw niej i wyjaśnia właściwą intencję aluzji: „mniemają źle rzecz biorący, iż żart, umyślnie na poparcie przeciwnego zdania wyrzeczony, ściśle za prawdę brać należy. Znać, iż bez uwagi czytali pismo, inaczej poznaliby, do czego zmierza. Zmierza zaś do wyśmiania dawnych przesądów, które były skutkiem grubej i dzikiej niewiadomości”. (I. Krasicki, Dzieła prozą, Warszawa 1803–1804, t. VI, s. 426; w cyklu Uwagi). [przypis redakcyjny]

niektórzy posłowie z czułością takie oświadczenie nieprzyjacielowi przez obywatela, posła i komendanta uczynione Sejmowi przełożyli. Sejm zapobiegając, aby gorliwe wyrazy tych posłów nie zmartwiły owego pana, rozkazał urzędownie swoim marszałkom, aby imieniem Sejmu podziękowanie mu oświadczyli. — sprawę wniósł 10 marca Suchodolski, żądając ogłoszenia Szczęsnego zdrajcą; bronili go St. Potocki i Moszczeński; sprawę załagodził król, wnosząc, aby Szczęsnemu uznać za zasługę zapobieganie zatargom. [przypis redakcyjny]

nie leda (starop.) — niezwykłym (nie lada). [przypis redakcyjny]

Nie lekko zgrzeszył (…) — poeta ma na myśli, jak się zdaje, papieża Juliusza II, który po bitwie pod Rawenną przyzwał Szwajcarów. [przypis redakcyjny]

nieludnej ziemi — wojna sprzymierzonej z Rosją Austrii przeciw Turcji, w celu zaboru ziem nad dolnym Dunajem (dziś Rumunii). [przypis redakcyjny]

nieludzkie (starop. forma) — [przysłówek:] nieludzko. [przypis redakcyjny]

Nielutościwą — nielitościwą. [przypis redakcyjny]

nie lza, jedno jej (starop.) — nie wypada jej [jak] tylko. [przypis redakcyjny]

nie lza, jedno (starop.) — nie inaczej tylko. [przypis redakcyjny]

nie lza, jedno (starop.) — nie może być, tylko. [przypis redakcyjny]

Nie lza, nie lza, jedno… (starop.) — nie można (uczynić) nic innego tylko… [przypis redakcyjny]

nie mając wstydu — tak wielu zwłaszcza książąt niem., którzy współzawodniczyli urodą swoich gwardzistów. [przypis redakcyjny]

nie mają jurysdykcji — nie sprawują władzy. [przypis redakcyjny]

Nie mam dość długiej łyżki, aby zasiąść z nim do jednej misy — Przysłowie angielskie: trzeba długiej łyżki, żeby jeść z diabłem. [przypis redakcyjny]

nie mamy nic przypadkowego; przeciwnie, wszystko z konieczności natury bóstwa jest wyznaczone do tego, aby w pewien sposób istniało i oddziaływało — Por. List 43 (dawniej (49) § 5–7, List 75 (dawniej 23) § 2–4, List 21 (dawniej 34) § 16 i List 78 (dawniej 25) § 2–4, także List 54 (dawniej 58) § 4 i 5 i List 55 (dawniej 59) § 2 oraz List 56 (dawniej 60) § 3–5. [przypis redakcyjny]

niemarny — nieidący na marne, skuteczny. [przypis redakcyjny]

nie masz cię — nie ma cię, nie istniejesz. [przypis redakcyjny]

Nie masz szczerości, bowiem w sicie szukasz sęku — przysłowie łacińskie, sens: robić trudności. [przypis redakcyjny]

nie masz wymianki (starop.) — [nie ma] wyjątku. [przypis redakcyjny]

Nie matka jest ci dziecka swego płodzicielką! — utarty pogląd starożytnych, któremu hołdował np. Eurypides (w tragedii Hippolitos). [przypis redakcyjny]

Nie ma w całej Polsce miasta, w którym by nie było Krupki Żydowskiej. Tę za przypuszczeniem płacy od rzezi dla chrześcijan można było w dwójnasób powiększyć i w każdym mieście przez licytacją puścić, biorąc z góry kwartałowę sumę, a tę płacę, którą zabiera dzisiaj tysiąc dwieście pisarzy, obrócić na spłacenie długów kahalnych — słowem proponuje Staszic istniejącą już taksę na krupkarzy żydowskich podwoić i przeznaczyć na rzecz Skarbu; miastom wynagrodzić stratę ustanowieniem taksy na mięso, sprzedawane chrześcijanom przez Żydów; oszczędzić na kosztach ściągania podatku od krupkarzy wypuszczając podatek ten w dzierżawę, a sumę zaoszczędzoną na wynagrodzeniu poborców przeznaczyć na spłatę długów gmin żydowskich (wynosiły one w r. 1766 złotych polskich 359 tys.; do Sejmu Czteroletniego kahały nie mogły z sumą tą uporać się). [przypis redakcyjny]

nie ma żadnej władzy — a więc Sejm podziałowy nie miał prawa uznawania zaborów, choćby był Sejmem legalnym; a tylko wyrzec się kilku województw, które jedynie same decydować mogły o swym dalszym losie; w dalszym ciągu Staszic zaczepi sama legalność Sejmu 1773 r. [przypis redakcyjny]

Niemcy — dla Paska Duńczycy są Niemcami, gdyż się z nimi zmówić nie można. [przypis redakcyjny]

Niemcy — tj. piechota polska z niemiecką komendą. [przypis redakcyjny]

nie miał innego syna — Morar, brat Minony, byt jedynym synem Tormana. [przypis redakcyjny]

nie miały mi w co dać szkody — nie miały powodu, by mi uczynić szkodę. [przypis redakcyjny]

Nie miejsce człeka ale człek honoruje miejsce — pierwotny nadpis [tj. tytuł; red. WL] przekreślony: Na miejsce wyższe u stołu; dbano na to bardzo, urząd rozstrzygał. [przypis redakcyjny]

nie mierź (starop.) — nie obrzydzaj. [przypis redakcyjny]

nie mierzone — nie wymierzone na poszczególne działki, nie posiadające ustalonych granic. [przypis redakcyjny]

nie mieszkając — niebawnie [tzn. niebawem, niezwłocznie, red. WL]. [przypis redakcyjny]

nie mieszkaj (starop.) — [tu:] nie uchybiaj. [przypis redakcyjny]

niemieszkanie (daw.) — bezzwłocznie. [przypis redakcyjny]

Niemirów — miasteczko nad Białą, k. Rawy Ruskiej; hetman Sobieski odbił tam jasyr Tatarom 8 października. [przypis redakcyjny]

Niemirów — miasto na Ukrainie między Winnicą, a Bracławem. [przypis redakcyjny]

nie mówię o słowa, / Łatwiejsza to, kiedyby — nie chodzi już o to, co mówią, łatwiej by to było znieść, gdyby. [przypis redakcyjny]

niemoc — słabość. [przypis redakcyjny]

Nie mogę żadną miarą pominąć Reiny — w oryg. „Non tacero la splendida regina”. Wyraz regina, drukowany w dawnych wydaniach przez R, wziął tłumacz za imię własne i zrobił ją matką Alfonsa, Hipolita i Izabelli. W rzeczywistości była nią Leonora (strofa 69) „z domu aragońskiego przesławnej rodziny”, małżonka Herkulesa I d'Este. [przypis redakcyjny]

Nie mord to, gdy nie spełnion jest na krwi rodzonej — wedle najstarszego prawa zemsta ściga tylko tego, kto zabił krewnego, bo tylko taki mord jest zbrodnią. [przypis redakcyjny]

niemowny (daw.) — niemy. [przypis redakcyjny]

nie możemy ich opuścić, jeżeli nie chcemy wpłynąć na ocean bezbrzeżny (…) — nie zaszkodzi przypomnieć, że mamy w kwestii, przedstawionej tu przez Kanta, osobną rozprawę Trentowskiego pt. Związek duszy z ciałem, drukowaną w „Bibliotece Warszawskiej” 1842, t. IV, 25–62. [przypis redakcyjny]

nie możemy sobie wcale wyobrazić trzech wymiarów przestrzeni, nie prowadząc z tegoż samego punktu trzech linij wzajemnie do siebie prostopadłych — te trzy linie proste, wzajemnie do siebie prostopadłe, to układ prostokątny osi w przestrzeni, jak np. trzech krawędzi: podłogi i dwu ścian pokoju, schodzących się w jednym miejscu (Objaśnienia S. Dicksteina w liście do tłumacza 11 marca 1903). [przypis redakcyjny]

nie można było nigdy stwarzać fideikomisu — August ze szczególnych pobudek zaczął uprawniać fideikomis. [przypis redakcyjny]

Nie myśliłciem — nie myślił-ci-jem (jestem): nie myślałem. [przypis redakcyjny]

niemyśliw — nie lubiący polowania. [przypis redakcyjny]

nie myśl już więcej — „już” dodane przez Czubka na podstawie rękopisu. [przypis redakcyjny]

nie nabożny — łba nie zwiesza. [przypis redakcyjny]

nienadzieżny (starop.) — niespodziany. [przypis redakcyjny]

nienagrodny (starop.) — taki, który nie może być nagrodzony, wynagrodzony, naprawiony. [przypis redakcyjny]

nienagrodzona szkoda — niepowetowana strata. [przypis redakcyjny]

nie nakładając (starop.) — nie łożąc. [przypis redakcyjny]

nienaski (gwar.) — obcy. [przypis redakcyjny]

nienatkany (daw.) — nienasycony. [przypis redakcyjny]

Nie na toście mi tę buławę dali (…) Malowanem być nie chcę na urzędzie — Porównaj przemówienie Stefana Batorego na sejmie w Warszawie 28 lutego 1585, w odpowiedzi na pożegnanie posłów: „Dum in regem vestrum sum electus, vobis postulantibus et instantibus huc veni, per vos est corona capiti meo imposita; sum igitur rex vester non fictus neque pictus, sed realis et legalis; volo regnare et imperare, nec sinam, ut mihi quis imperet”… Mowa Goffreda bardziej zbliża się do tej mowy Batorego niżli do tekstu włoskiego. [przypis redakcyjny]

nienawiść (odium) — Zob. Przyp. do Tw. 13. [przypis redakcyjny]

nienawiści osobistych — chodzi o walkę Karola Radziwiłła i Jana Klemensa Branickiego przeciwko przewadze Czartoryskich. [przypis redakcyjny]

nie obaczył się (starop.) — nie dostrzegł, nie uważał. [przypis redakcyjny]

nieobeszły (daw.) — nie dający się obejść. [przypis redakcyjny]

nieobjęte (starop.) — tu: nieuchwytne (powietrze). [przypis redakcyjny]

nie obżarty — nieżarłoczny. [przypis redakcyjny]

nie ochynie (starop.) — nie wywróci, upadku nie dozna. [przypis redakcyjny]

nieodpowiednie (starop. przysłów.) — bez zapowiedzi, bez uprzedzenia, nieodpowiednio, wbrew porządkowi rzeczy. [przypis redakcyjny]

nieokreszony (daw.) — nie znający kresu, granic. [przypis redakcyjny]

nieokrócony (daw.) — niepohamowany, dziki. [przypis redakcyjny]

nieokrócony (starop.) — nie dający się zjednać. [przypis redakcyjny]

Nieomylnym i naturalnym skutkiem wolnego i sprawiedliwego ustroju jest zaludnienie — por. w Umowie społecznej III, rozdz 9 „O oznakach dobrego rządu”: „Co do mnie, dziwię się zawsze, że nie uwzględnia się tak prostej oznaki, względnie, że ma się złą wolę, by się na to nie zgadzać. Jakiż jest cel stowarzyszenia politycznego? Jest nim zachowanie i pomyślność członków. A jakaż jest najpewniejsza oznaka tego, że zachowują się i że żyją w pomyślności? Jest nią ich liczba i zaludnienie. Nie szukajcie więc gdzie indziej tej tak spornej oznaki. Przy wszystkich innych warunkach zresztą równych nieomylnie najlepszy jest ten rząd, pod którym bez obcych środków, bez naturalizacji, bez kolonii, obywatele bardziej się krzewią i mnożą. Najgorszy zaś jest ten rząd, pod którym naród zmniejsza się i słabnie”. [przypis redakcyjny]

nie opieszało — nie stało się piesze. [przypis redakcyjny]

nieopowiedką — nagle, bez uprzedniej wieści; wyraz ten w autografie nieco zamazany, w kopii Ossolińskich brzmi: nieopowiednie. [przypis redakcyjny]

nie o rękaw idzie (starop.) — nie o małą rzecz [chodzi]. [przypis redakcyjny]

nieostrożnie postąpili sobie w przedniej straży — do spotkania z przednią strażą doszło 7 października. [przypis redakcyjny]

nie owoc skosztowany z drzewa (…) przekroczenie tylko przykazania — Nie tylko czyn sam w sobie, według swojej wewnętrznej winy, ale nieposłuszeństwo przeciw przykazaniu bożemu, przez które czyn ten się wypełnił, było przyczyną kary. [przypis redakcyjny]

niepamiętliwy (starop.) — [tu:] odbierający pamięć, przytomność. [przypis redakcyjny]

niepamiętnej wody — Lety; woda te] rzeki miała tę własność, że cienie ludzkie, które ją piły wstępując do Hadesu, traciły pamięć o wszystkich rzeczach minionych. [przypis redakcyjny]

niepamiętny (daw.) — [tu:] odbierający pamięć. [przypis redakcyjny]

Niepewność — wiersz po raz pierwszy ogłoszony w „Dzienniku Wileńskim” w roku 1827. [przypis redakcyjny]

niepieszczony — nie rozpieszczony. [przypis redakcyjny]

niepiśmiennych — tu: nieznających świętego Pisma, tj. Talmudu. [przypis redakcyjny]

Nie piszę traktatu teologicznego, nie mam więc powodu właściwie zastrzegać się, że krytyka katolicyzmu nie ma u mnie żadnego wyznaniowego charakteru, nie jest dokonywana z punktu widzenia ani protestantyzmu, ani żadnej innej odmiany chrześcijaństwa, ani wolnej myśli wreszcie: jeżeli już mam mówić o swoich subiektywnych odczuciach, to wyznam, że ze wszystkich tych teologii — katolicka wydaje mi się najszczerszą i najgłębszą. Katolicyzm przynajmniej twierdzi, że jest rozdawcą łaski, ponieważ reprezentuje tradycję ludzkości — inne postaci teologii, które są tak samo wynikiem prób zorganizowania myśli na niezależnych od produkcji podstawach, na osobistym stosunku do Biblii, osobistym stosunku do nauki (czyli sumy myślowych zdobyczy ludzkości, mających znaczenie jedynie jako narzędzie i oręż ludzkiej wytwórczości) — „ustalającej się na powierzchni wytwarzanych przez naukę i postąp dóbr solidarności” — są nie bardziej szczere, lecz mniej głębokie. Katolicyzm jest jedyną próbą historycznego światopoglądu, ucieleśniającego się w instytucjach i faktach kulturalnych — to jest jego trwałą i wielką zasługą. Właśnie dlatego, że twierdzę, iż powinny dziś narody, tj. wielkie organizmy dziejowej pracy, sięgać po całkowitą władzę nad swym świadomie stwarzanym historycznym życiem, właśnie dlatego, iż pragnę, aby widziano całą wielkość i trudność zadania — uważam za jałowe bagatelizowanie katolicyzmu przez formy dziejowej pracy o wiele powierzchowniejsze, mniej wypróbowane. Tylko niski rozwój tych form sprawia, że nie uległy one temu samemu co i katolicyzm typowemu zwyrodnieniu, które nastąpiłoby u nich prędzej i byłoby trudniejsze do zniesienia. [przypis redakcyjny]

nie płacze jagnię (daw. forma D.) — nie opłakuje jagnięcia. [przypis redakcyjny]

niepłatne* — te, które nie popłacają, nieważne, nieprzydatne. [przypis redakcyjny]