Przypisy

żinku (ukr.) — żonę. [przypis redakcyjny]

Żmudź, położona między Niewiażą, Niemnem a Jurą — nie wadzi przypomnieć, że to granica polityczna; właściwe narzecze żmudzkie np. zajmuje niemal tylko zachodnią połowę wymienionego właśnie obszaru; wschodnia należy już do tak zwanej średniolitewskiej gwary. [przypis redakcyjny]

Żmudzin, słysząc grzmoty, wychodzi w pole — wspomnieć ta można o innym przesądzie żmudzkim: gospodarz, słysząc po raz pierwszy na wiosnę grzmot, pada twarzą na ziemię i przewraca się, aby „Perkun” zbożu dobrze rość dał i od gradu je zachował (ks. M. Wołonczewski); ale przesąd ten niespecjalnie żmudzki, lecz ogólny, ruski, polski itd., choć czynią to gdzie indziej, aby krzyże, kości nie bolały itp. [przypis redakcyjny]

żóławski (daw.; dziś popr.: żuławski) — pochodzący z urodzajnych Żuław koło Gdańska. [przypis redakcyjny]

żółć porzuciłem — Tu napomknął poeta o celu swojej podróży. Żółć to grzech albo też gorzkie wspomnienie zamieszek politycznych. [przypis redakcyjny]

żółcić — przyprawiać szafranem. [przypis redakcyjny]

Żółkiew (ukr. Żowkwa) — miasto w zach. części Ukrainy, położone ok. 25 km na północ od Lwowa. [przypis redakcyjny]

Żółte Wody — uroczysko i futor kozacki nad rzeką Żółtą w płd. części Ukrainy; dziś miasto z kopalniami rud żelaza i uranu, położone ok. 100 km na zachód od Dniepropietrowska; bitwa pod Żółtymi Wodami (1648) zakończyła się klęską wojsk polskich. [przypis redakcyjny]

żórawińskie klęski — traktat zawarty z Turkami przez Jana Sobieskiego w Żórawnie (nad Dniestrem) w r. 1676, pozostawiający Turcji znaczną część Ukrainy. Oburzał on szczególnie szlachtę posiadającą tam duże majątki. [przypis redakcyjny]

Żodziszki — miasto nad rzeką Wilią, niedaleko Oszmiany. [przypis redakcyjny]

żołnierze gospodarowali, siali, orali, łąki kosili — Konstytucja sejmowa r. 1677 zaleca „hetmanom, aby miejsca jako najsposobniejsze na linii przy granicy, w które by wojska commode ex necessitate Rzpltej locari mogły, upatrzyli i w nich wojsko kollokowali”. Na ten cel wybrano dobra pod Trembowlą, Buczniową i Krzemieńcem, za które właściciele lub posesorowie otrzymali odszkodowanie. Tam żołnierze sami sobie gospodarowali i, nie ruszając się z miejsca, pilnowali granic. [przypis redakcyjny]

żołnierze Hermana kroczący na spotkanie legionów Warusa — wódz plemion germańskich, zwany także Arminiuszem, rozbił legiony rzymskie pod wodzą Warusa w Lesie Teutoburskim (9 n.e.). [przypis redakcyjny]

żołnierzów — dziś popr. forma D. lm: żołnierzy. [przypis redakcyjny]

żołtarz (starop.) — psalm (dosł. psałterz). [przypis redakcyjny]

żołtowodzkie (…) — od: Żółte Wody, gdzie 15 kwietnia 1648 wojska Rzeczpospolitej poniosły klęskę w bitwie z kozacko-tatarskimi oddziałami Chmielnickiego; Stefan Czarniecki dostał się wówczas do niewoli tatarskiej. [przypis redakcyjny]

żonąć a. żenąć — gonić. [przypis redakcyjny]

Żona Fineusa pasierby swe nęka (…) w ócz kręgi, Ostrzem je łupi czółenka — Król Fineus ze Salmidesu ożenił się z Kleopatrą, córką Boreasza, księżniczką z krwi attyckiej. Potem ją porzucił, aby poślubić nimfę nazwiskiem Idaea. Przewrotnej Idaei wydał Fineus swe dzieci z Kleopatry; macocha je oślepiła i następnie zamknęła żywcem w grobowcu. Także ich matka, Kleopatra, zawarta została w kamiennej niewoli. [przypis redakcyjny]

żona Hefajstowa… kochanka Anchizesa (mit. gr.) — Afrodyta była żoną gr. boga ognia i sztuki kowalskiej, Hefajstosa, a także kochanką Anchizesa, ojca Eneasza. [przypis redakcyjny]

żona króla Nina — Semiramis, żona Ninusa, króla asyryjskiego, założyciela miasta Niniwy. [przypis redakcyjny]

Żona reaguje na upiora Dziewicy zgodnie z „naturą” zjawiska. Zapach siarki wskazuje na piekielne pochodzenie zjawy, zapach grobowy płynie od jej stroju wziętego z „umarłych dziewic”. Kleiner zwraca uwagę na fakt, że takie jednoczesne a odmienne widzenie zjaw pozaziemskich przez dwie osoby występowało już niejednokrotnie w literaturze (np. u Szekspira w Hamlecie, u Goethego w balladzie Erlkönig). [przypis redakcyjny]

Żonę zmiotła kosa — oczywiście kosa śmierci. [przypis redakcyjny]

żonie (starop.) — żenie, napada. [przypis redakcyjny]

żonkil (fr. jonquille) — gatunek narcyza silnie pachnący. [przypis redakcyjny]

żubrowny — najgrubsze otręby. [przypis redakcyjny]

żuć o kimś (daw.) — spotwarzać kogoś. [przypis redakcyjny]

żuć — tu: pleść. [przypis redakcyjny]

żufeczki (starop.) — zupki, rosołki. [przypis redakcyjny]

żuławach — [po] nizinach. [przypis redakcyjny]

żupan — długi kaftan męski, noszony zazwyczaj pod kontuszem; bogatsza szlachta stroiła się we wzorzyste żupany z kosztownych materii. [przypis redakcyjny]

żupan — naczelnik żupy, czyli okręgu; odpowiednik kasztelana a. (w Europie Zach.) komesa. [przypis redakcyjny]

żupan — noszony przez szlachtę staropolski ozdobny strój męski, zapinany z tyłu na haftki lub guziki, ze stojącym kołnierzykiem i wąskimi rękawami. [przypis redakcyjny]

żupan (z czes.) — staropolski strój szlachecki. Noszono go po domu; w razie wyjazdu lub przybycia gości wkładano na żupan kontusz oraz przypasywano karabelę, czyli rodzaj szabli raczej paradnej niż używanej do walki. [przypis redakcyjny]

żurawiec — neol. od: żuraw, ptak czujny, lecz wędrowny („zlatam, jak się ma na lato”); w tu użytym sensie metaforycznym: bywający gościem w ojczyźnie (jak Tetmajer i wielu naówczas artystów odbywających częste podróże, zwłaszcza na zachód i południe Europy). [przypis redakcyjny]

Żurawno — misteczko na Ukrainie nad Dniestrem, niedaleko ujścia Świcy, w daw. województwie stanisławowskim. [przypis redakcyjny]

żurfiks (z fr. jour fixe) — stały dzień cotygodniowych lub comiesięcznych przyjęć. [przypis redakcyjny]

Żurowice — miasteczko w województwie nowogródzkiem, powiecie słonimskim, o 12/7 mili od Słonimia, nad rzeką Wiknią, słynne cudownym obrazem P. Maryi. [przypis redakcyjny]

żurzyć się (daw.) — gniewać się. [przypis redakcyjny]

żurzyć się (daw.) — srożyć się. [przypis redakcyjny]

żurzyć się (daw.) — złościć się. [przypis redakcyjny]

żużelica (starop.) — osad kruszcowy. [przypis redakcyjny]

żużmant — rodzaj sukni kobiecej. [przypis redakcyjny]

żwanieckie — oblężenie Żwańca przez Kozaków od października do 16 grudnia 1653 r. [przypis redakcyjny]

żwawie (daw. forma przysłów.) — żwawo, szybko. [przypis redakcyjny]

żwawy — tu: gniewny. [przypis redakcyjny]

żwawy — tu: zawzięty. [przypis redakcyjny]

żwa — żuje. [przypis redakcyjny]

żyć w swoich dzieciach — przenośnia: przekazać dzieciom owoc pracy swego życia. [przypis redakcyjny]

życie Chromego Karola (…) tych cnót przeciwieństwo — Karol nazwany Chromym, król neapolitański i jerozolimski. Jego cnoty oznaczone są głoską I (to jest liczbą 1), jego zaś występki literą M (to jest liczbą 1000). [przypis redakcyjny]

życie Chryzala w „Szkole żon” — Lapsus: w Uczonych białogłowych (akt II, sc. 7). [przypis redakcyjny]

życie jest snem tylko — pojęcie życia jako snu jest bardzo częste w literaturze. I tak np. Życie snem, to tytuł jednego z dramatów Calderona (1600–1681). Por. także w Anhellim Słowackiego Rozdział XII. w. 791 (w wyd. Biblioteki Narodowej Seria I., tom 7) —„Wszystko jest snem smutnym”. [przypis redakcyjny]

życie nieokrzesane i dzikie — Lantzenberg (przekł. fr.) zauważa trafnie, że „agrestis” nie znaczy tutaj: chłopskie, wiejskie czy sielskie, bo takie życie musiał cenić de Spinoza, przemieszkujący na wsi, i cenił je, jak widać z Przyp. do Tw. 45, lecz że ma on tutaj na myśli życie pustelnicze, o którym mówi w Rozdz. 13 w Przyd. do Cz. IV. [przypis redakcyjny]

życzliwość* — dobrodziejstwo. [przypis redakcyjny]

żydło (daw., pot.) — życie. [przypis redakcyjny]

żydło (daw.) — żywność. [przypis redakcyjny]

żydło — tryb życia. [przypis redakcyjny]

żydło — życie. [przypis redakcyjny]

żydło — zboże, pożywienie. [przypis redakcyjny]

Żydom nakazane było święcenie Sabatu; ale głupotą owego ludu było nie bronić się, skoro wrogowie obrali ten dzień, aby ich napaść — Jak uczynili, kiedy Pompejusz oblegał Świątynię (Dion, XXXVII, 16). [przypis redakcyjny]

Żydzi chederowi — którzy uczęszczali do chederu, początkowej szkoły żydowskiej, i otrzymywali tradycyjne wychowanie, wyobcowujące ich z kultury europejskiej. [przypis redakcyjny]

Żydzi krwi chrześcijańskiej używają na mace… — przesąd o tzw. mordzie rytualnym, popełnianym rzekomo przez Żydów dla uzyskania krwi do wyrobu macy (mace: cienkie nie kiszone ciasto wypiekane podczas świąt Paschy). Pomawianie Żydów o mord rytualny było długo wykorzystywane dla agitacji antyżydowskiej. [przypis redakcyjny]

żygadło — zapalnik. [przypis redakcyjny]

żyjącemu Bogu — Kleiner przypomina, że jest to powtórzenie frazeologii saintsimonistycznej, w której często używało się nazwy Dieu vivant — Bog żyjący. [przypis redakcyjny]

żyjątko — Wyraz nowy, zdaje się być nie tak stworzony, jako raczej szczęśliwie znaleziony w mowie naszej. [przypis redakcyjny]

Żyj, używaj, ile wlezie… — wszystkie te rady i zachwyty trzeba brać oczywiście w sensie ironicznym. [przypis redakcyjny]

żylisty (daw.) — żylasty. [przypis redakcyjny]

żylisty (starop.) — żylasty. [przypis redakcyjny]

żytło (daw.) — życie, byt. [przypis redakcyjny]

żywę (starop. forma 1 os. lp.) — żyję. [przypis redakcyjny]

żywem — czy jestem przytomny? [przypis redakcyjny]

żywe obrazy — rozrywka towarzyska polegająca na tym, że grupa osób, przebranych w odpowiednie kostiumy, przedstawiała jakąś scenę historyczną albo alegoryczną. [przypis redakcyjny]

żywią (forma starop.) — żyją. [przypis redakcyjny]

żywie (daw.) — żyje. [przypis redakcyjny]

żywie (daw.) — żyje. [przypis redakcyjny]

żywie — dziś popr.: żyje. [przypis redakcyjny]

żywiemy żywot — żyjemy życiem. [przypis redakcyjny]

żywioł — żywność. [przypis redakcyjny]

żywokost — maść gojąca kości. [przypis redakcyjny]

żywokosty (daw.) — lek. [przypis redakcyjny]

żywot bożego żebraka — Świętego Franciszka. [przypis redakcyjny]

żywotni [koń] — ulubiony, na którym bohater zwykle jeździ. [przypis redakcyjny]

Żywot przeżyli bez hańby i chwały — Wszystkie poruszenia i uczucia duszy grzeszników przez ich pozorne ciała, czyli cienie, wyrażają się na zewnątrz plastycznym obrazem. Męki cielesne, jakie widzimy i w dalszym ciągu piekła i czyśćca widzieć będziemy, są wyobrażeniem cierpień duchowych, a każda kara najlogiczniej zastosowana jest do rodzaju grzechu, jakim dusza zbrukała się w żyjącym ciele. Tu najpierw spotykamy duchy bez charakteru, bez żadnej wartości moralnej; tych nędzników z aniołami, którzy w czasie buntu aniołów przeciw Bogu pozostali obojętnymi (wina obojętności największą ściągająca na siebie wzgardę w czasie politycznych stronnictw, w jakich żył Dante), odrzuca niebo, nie przyjmuje samo piekło. Położenie ich między niebem a ziemią, w przedpieklu, zastosowane jest do ich życia. Bez przerwy i spoczynku śpieszą za swoją chorągwią, którą wiatr na różne strony szamoce. [przypis redakcyjny]

Żywot św. Genowefy — najpopularniejsza w XIX wieku książka religijna dla ludu, przekład z niemieckiego oryginału napisanego przez kanonika Krzysztofa Schmida (1768–1854); od 1835 r. wyszło kilkadziesiąt polskich wydań. [przypis redakcyjny]

żywot (starop.) — [tu:] żywność, utrzymanie. [przypis redakcyjny]

żywy duch przystanie na śmierć swoją — tj. na stały pobyt w Królestwie. [przypis redakcyjny]

Żywy, siódmym przykładem, wchodzę między mary — Z mitologii i poezji starożytnej wiemy sześciu bohatyrów, którzy za życia odważali się wstąpić do krain podziemnych, („między mary”): Orfeusza, Tezeusza, Pirytousa, Herkulesa, Ulissesa i Eneasza. [przypis redakcyjny]

zaabonować — zamówić. [przypis redakcyjny]

za afektacyją — na żądanie. [przypis redakcyjny]

zaangażować — tu: zapraszać. [przypis redakcyjny]

za antropofagów (z gr.) — ludożerców. [przypis redakcyjny]

za — aza, czy. [przypis redakcyjny]

zabaczyć (daw.) — zapomnieć. [przypis redakcyjny]

zabawa* (daw.) — zajęcie. [przypis redakcyjny]

zabawa* (daw.) — zajęcie, zabawa. [przypis redakcyjny]

zabawce na tropiech — do tego stopnia zajęci. [przypis redakcyjny]

zabawę — tu: zajęcie, zatrudnienie. [przypis redakcyjny]

zabawić (daw.) — zatrudnić (się), strawić na czymś czas. [przypis redakcyjny]

zabawka* (daw.)— miłe zajęcie, zajęcie przynoszące radość (por. „zabawić się”). [przypis redakcyjny]

zabiegać — tu: zapobiegać. [przypis redakcyjny]

zabiegły — znajdujący się daleko. [przypis redakcyjny]

zabielim — poeta wymawiał i rymował: zabielem. [przypis redakcyjny]