Przypisy

żarłoctwo — dziś: żarłoczność. [przypis edytorski]

żarna — daw. przyrząd do mielenia ziarna, składający się z dwóch trących o siebie kamieni. [przypis edytorski]

żarna — kamienie dawniej używane do mielenia zboża. [przypis edytorski]

żarna — kamienie służące do ręcznego mielenia zboża. [przypis edytorski]

żarna (przestarz.) — urządzenie do mielenia ziarna, składające się z dwóch płaskich kamieni. [przypis edytorski]

żarna — przyrząd do ręcznego mielenia zboża, złożony z dwóch kamieni: dolnego, nieruchomego, często wgłębionego dla pomieszczenia ziarna oraz górnego, ruchomego, służącego do miażdżenia ziarna na mąkę. [przypis edytorski]

żarna — urządzenia do ręcznego mielenia ziarna, rozcieranego na kamiennej płycie. [przypis edytorski]

żarnówka — mąka zmielona na żarnach. [przypis edytorski]

Żarnower, Teresa (1897–1949) — rzeźbiarka i graficzka, tworząca pod wpływem konstruktywizmu, zajmowała się również architekturą. [przypis edytorski]

żarnowiec miotlasty (łac. Cytisus scoparius) — krzew kwitnący na żółto; inaczej: szczodrzeniec. [przypis edytorski]

żarnowiec — rodzaj roślin z rodziny bobowatych. [przypis edytorski]

żarny (daw.) — gorący. [przypis edytorski]

żarny — żarna; kamienie do ucierania ziaren na mąkę. [przypis edytorski]

Żarski, Władysław — właśc. Władysław Szajer; aktor. [przypis edytorski]

żarstwa (daw.) — piasek gruboziarnisty. [przypis edytorski]

Żart… jak z Attyki — ironiczne poczucie humoru. [przypis edytorski]

żartki a. żardki (starop.) — żwawy, rączy; ognisty. [przypis edytorski]

żartki (daw.) — chyży, żwawy, prędki. [przypis edytorski]

żartki — żwawy, energiczny, pełen życia; porywczy. [przypis edytorski]

żartko (daw.) — szybko. [przypis edytorski]

żartkość (daw.) — szybkość. [przypis edytorski]

żartkość (starop.) — żwawość, żarliwość. [przypis edytorski]

żarty (gw.) — obżerający się, żarłoczny. [przypis edytorski]

żarty — zżerany. [przypis edytorski]

żarzewie — dziś: zarzewie; tu: łuna pożaru. [przypis edytorski]

żarz (neol.) — żar a. jaskrawy blask. [przypis edytorski]

żarz wieczorna — zorza wieczorna. [przypis edytorski]

żarzyć — tu: rozpalać na nowo. [przypis edytorski]

żarzyć — tu: wypalać. [przypis edytorski]

żażec (daw.) — zapalić. [przypis edytorski]

żbik — tu: kot kafryjski (Felis silvestris cafra), południowoafrykański podgatunek żbika. [przypis edytorski]

Żdżar i Podspady — miejscowości w Tatrach na Słowacji. [przypis edytorski]

żeb (gw.) — żeby. [przypis edytorski]

żebrając — dziś popr.: żebrząc. [przypis edytorski]

żebr — dziś popr. forma D.lm: żeber; mowa jest o wręgach statku. [przypis edytorski]

żebrzących śpiewaków swojej krainy — odniesienie do wędrownych lirników ukraińskich. [przypis edytorski]

żeby były zbytkom nakłady (daw.) — żeby były pieniądze na zbytki. [przypis edytorski]

żebyć — forma z partykułą -ci, skróconą do -ć; znaczenie wzmacniające: żeby też. [przypis edytorski]

żebych — dziś popr.: żebym. [przypis edytorski]

żeby co postanowi — być może: żeby co człowiek postanowi. [przypis edytorski]

Żeby ja była wiedziała — daw. forma czasu zaprzeszłego; znaczenie: Żebym ja wiedziała wcześniej (w stosunku do innego przeszłego zdarzenia). [przypis edytorski]

żeby już teraz powiedział wszystko, co teraz ma mówić — Horacy przedstawia się tu jako zwolennik zasady rozpoczynania dzieła in medias res, to jest w środku tematu, bez zbędnych wstępów. [przypis edytorski]

że byłem zasnął — daw. konstrukcja czasu zaprzeszłego; że zasnąłem wcześniej. [przypis edytorski]

że był możnym, świadczą trzydziestu jeźdców — dziś popr.: że był możnym, świadczy trzydziestu jeźdźców. [przypis edytorski]

żeby mi nad czołem psy nawoływano — aluzja do rogu używanego podczas polowań, którego dźwięki są sygnałem dla psów myśliwskich, oraz do rogów, które we frazeologizmie wyrastają na głowie mężów zdradzanych przez żony. [przypis edytorski]

żebym róg mój na niewidzialnym pasie miał zawieszać — rogi myśliwskie noszono u biodra, na zakładanym na ramię i pierś pasie, podobnie jak broń. [przypis edytorski]

żebym — tu: gdybym. [przypis edytorski]

żeby na nasienie — [jagód nie ma] nawet w małej ilości. [przypis edytorski]

żeby nie czyniły, tylko jeden naród — żeby tworzyły tylko jeden naród. [przypis edytorski]

żeby nie pozbył [państwa] (starop. konstrukcja) — tu: żeby nie stracił [państwa]. [przypis edytorski]

żeby nie sprzedawano maszyny tej szwaczce — tu: żeby nie sprzedawano maszyny tej szwaczki. [przypis edytorski]

żeby przekonać — być może: żeby przekonać Cię. [przypis edytorski]

żeby rozpacz nie przywiodła jej do samobójstwa — w późn. wyd. uzupełniono tłum. dodając po tym miejscu zdanie: To wszystko prawda. [przypis edytorski]

żebyście — tu: gdybyście. [przypis edytorski]

żebyśwa była cierpiała (starop. forma) — daw. liczba podwójna; dziś: żebyśmy cierpieli (we dwoje). [przypis edytorski]

żeby tam diabła zjedli, to… — żeby nie wiadomo, jak się starali. [przypis edytorski]

żeby to beło z ujmą twej zwierzchności (starop.) — że byłoby to z ujmą twej zwierzchności; że przyniosłoby to ujmę twojemu stanowisku. [przypis edytorski]

żeby — tu: gdyby. [przypis edytorski]

żeby (…) wstawił (starop.) — konstrukcja z przestawną końcówką trybu przypuszczającego czasownika; inaczej: że wstawiłby. [przypis edytorski]

że by żył — sens: że gdyby żył. [przypis edytorski]

żeć — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci, skróconą do -ć; znaczenie: że przecież. [przypis edytorski]

żeć miło — skrót od: że ci jest miło. [przypis edytorski]

żeć (…) obiecują (starop. forma) — skrót od: że ci obiecują. [przypis edytorski]

żeć (…) przyprowadzę — że ci przyprowadzę. [przypis edytorski]

żeć (…) wezmą (daw.) — skrócone od: że cię wezmą. [przypis edytorski]

żec (daw.) — palić. [przypis edytorski]

Że co nie stojąc — przedsię stoi siła — tu podwójna gra słowa „stać” — utrzymywać się w pionie i kosztować. [przypis edytorski]

że co szkoda — błąd autora, powinno być: życia szkoda. [przypis edytorski]

że czuje jej zaokrąglanie, Że się lubuje wdziękiem onej strony — nawiązanie do słów Konrada z Dziadów cz. III: „Ich wdziękami się lubuję, Ich okrągłość dłonią czuję”. [przypis edytorski]

żegawica (daw.) — pokrzywa. [przypis edytorski]

żegle — dziś: żagle. [przypis edytorski]

Żegnajcie wszelką nadzieję, wy, co tu wchodzicie — napis nad bramą Piekła według poematu Boska Komedia Dantego Alighieri (1265–1321). [przypis edytorski]

Żegnaj miłości… — polskie tłumaczenie pierwszych zwrotek amerykańskiego przeboju Bye Bye Love z roku 1957, wykonywanego przez duet Everly Brothers. [przypis edytorski]

żegna się krzyżem trzykrotnym — tj. żegna się w sposób przyjęty w kościele prawosławnym. [przypis edytorski]

że go ledwie znaki (starop. forma) — że go ledwie znać; że go ledwie widać. [przypis edytorski]

że go nie stało (daw.) — że go brakowało. [przypis edytorski]

że go pamiątka żadna nie zostanie (starop.) — że nie zostanie po nim wcale pamięć; będzie zapomniany. [przypis edytorski]

że (gw.) — bo, ponieważ. [przypis edytorski]

że jesteś zarozumiała, że jesteś powaga (i Montekatani) — nawiązanie do fragmentu wcześniejszego epizodu Wycieczka: „Więc usiadła przy mnie i mówi, że nudzi się, że na przyszły rok pojedzie z ciocią do Montekatani; że tam są wygody i w każdym pokoju jest w Montekatani wanna i kultura, i w ogóle wszystko elektryczne (…)”. [przypis edytorski]

że komprę (zniekszt. fr. je comprends) — rozumiem. [przypis edytorski]

że krzywdę cierpiała (starop.) — tu: ponieważ cierpiała krzywdę; ponieważ doznała krzywdy. [przypis edytorski]

Żelabow, Andriej Iwanowicz (1851–1881) — rewolucjonista rosyjski; początkowo przedstawiciel narodnictwa, prowadził działania propagandowe wśród robotników i studentów, później jeden z założycieli i przywódców Narodnej Woli; uczestniczył w zamachach na Aleksandra II, w tym w pierwszej fazie udanego ataku w marcu 1881; wraz z innymi zamachowcami aresztowany i stracony; żył w nieformalnym związku z inną przywódczynią Narodnej Woli, Zofią Perowską (Sofią Pierowską). [przypis edytorski]

Żelasków — ob. Żelazków, wieś w woj. wielkopolskim, w pow. kaliskim; ok. 2,5 km na płd. od Goliszewa; w okresie zaborów w zaborze rosyjskim. [przypis edytorski]

Żelaźniak — dalej: Żeleźniak; ukr. Zalizniak, Maksym (ur. ok. 1740 – zm. po 1768), Kozak zaporoski, hetman hajdamaków, przywódca powstania hajdamackiego, sprowokowanego przez Rosjan dla osłabienia konfederacji barskiej, wraz z Iwanem Gontą prowodyr tzw. rzezi humańskiej w 1768 r., w której zginęło ok. 20 tys. osób. [przypis edytorski]

żelaza — tu: topory. [przypis edytorski]

żelazko do karbowania włosów — metalowy przyrząd do układania włosów w loki i fale, wynaleziony pod koniec XIX w.; składał się z połączonych przegubem dwu stalowych ramion, których końce podgrzewano nad palnikiem. [przypis edytorski]

Żelazna Brama — nieistniejąca brama do Ogrodu Saskiego w Warszawie; w XVIII w. stanowiła granicę między miastem a przedmieściem (tj. jurydyką Wielopole). Plac za Żelazną Bramą był obszarem targowiska istniejącego już w XVIII w. i zlikwidowanego w 1947 r. [przypis edytorski]

żelazna korona — średniowieczna korona królów longobardzkich, którą po podbiciu ich państwa przejął Karol Wielki; w średniowieczu koronowali się nią cesarze Świętego Cesarstwa Rzymskiego jako królowie Włoch; Napoleon Bonaparte koronował się nią w 1805 na króla Włoch (podczas jego koronacji na cesarza Francuzów w 1804 została użyta nowa korona, zaprojektowana na średniowieczny wygląd, gdyż tradycyjna korona królewska została zniszczona podczas rewolucji). [przypis edytorski]

Żelazna Maska (zm. 1703) — tajemniczy więzień z czasów króla Ludwika XIV, przetrzymywany aż do śmierci w różnych więzieniach Francji, łącznie z Bastylią, zawsze pod nadzorem tego samego strażnika; nikt nie widział jego twarzy, gdyż więzień miał założoną na twarz maskę; wg Woltera (Questions sur l'Encyclopédie, 1771) maska była z żelaza, zaś więźniem był nieślubny starszy brat Ludwika XIV. [przypis edytorski]

Żelazna stopa — ang. The Iron Heel, fantastyczno-naukowa powieść polityczna Jacka Londona wyd. w 1908. [przypis edytorski]

żelazny język — wskazówka zegara. [przypis edytorski]

Żelazny Kanclerz — chodzi o Otto von Bismarcka (1815–1898): niemieckiego polityka konserwatywnego, który jako premier Prus doprowadził do zjednoczenia państw niemieckich (1871), w powstałej Drugiej Rzeszy pełnił funkcję kanclerza; prowadził pozbawioną sentymentów politykę z pozycji siły; zwalczał ruch socjalistyczny, w zaborze pruskim prowadził intensywną germanizację ludności polskiej. [przypis edytorski]

żelaznymi klamry (daw. forma) — dziś: żelaznymi klamrami. [przypis edytorski]

żelaznymi naznaczone kraty — daw. forma N.lm; dziś: (…) kratami. [przypis edytorski]

żelazo magnetyczne — tu: magnetyt, minerał z gromady tlenków, zawierający ok. 70% żelaza, najbogatsza i najlepsza dla przemysłu ruda żelaza. [przypis edytorski]

żelazo oracze — pług. [przypis edytorski]

Żelazo ostrzy się na żelazie, po tym to zwarciu dziarskość się rycerza poznaje, męstwo nad męstwem przemaga. — w oryg. tekst wierszowany ujęty w tercynę. [przypis edytorski]

Żelazowski, Roman Czesław (1854–1930) — polski aktor, artysta dramatyczny, reżyser teatralny. [przypis edytorski]

żelazy — dziś popr. forma N. lm: żelazami. [przypis edytorski]

żelazy (starop. forma) — dziś popr. N.lm: żelazami. [przypis edytorski]