Przypisy

nihilominus (łac.) — mimo to, jednakże. [przypis redakcyjny]

Nijobe — forma wyrazu Niobe utworzona dla rytmu. [przypis redakcyjny]

Nijobie — forma wyrazu Niobe przekształconego tak dla rytmu; Nie dziwuję Nijobie: nie dziwię się Niobe; nie mam za złe Niobe. Niobe: w mit. gr. córka Tantala i żona króla tebańskiego Amfiona miała czternaścioro dzieci i wyśmiewała się z Latony, która miała tylko dwoje, Apolla i Artemidę. Latona nakazała swym dzieciom pomścić tę zniewagę i zamordować synów i córki Niobe. Niepocieszona Niobe zapłakała się na śmierć i została zamieniona w kamień, z którego płynęła woda przypominająca jej łzy. [przypis redakcyjny]

nikczemne — marne, liche. [przypis redakcyjny]

nikczemny — tu: nędzny, mizerny. [przypis redakcyjny]

Nike — w mitologii greckiej bogini zwycięstwa. [przypis redakcyjny]

Nikolo — Nikolo d'Este, ojciec Herkulesa. [przypis redakcyjny]

Nikozja — miasto na wyspie Cyprze. [przypis redakcyjny]

Nikt na Sejmie zasiadać nie może, tylko ten, kto na sejmikach był obrany i wziął instrukcją — określającą zakres pełnomocnictwa poselskiego, uchwaloną na sejmiku; instrukcją — dziś popr. forma B. lp: instrukcję. [przypis redakcyjny]

Nikt rozumnie nie może swojej mocy i woli nadawać umocowanemu od siebie do czynienia w ogólności o wszystkim (…) nikomu wolno nie jest wyrzekać się praw życia, przestać być człowiekiem, szkodzić sobie, zadawać sobie śmierć. — zatem prawomocność uchwały sejmowej zależy od otrzymania przez posłów upoważnienia do jej powzięcia od wyborców; zob. dalej rozwinięcie tej zasady; por. parlamentaryzm obecny: zasada pełnomocnictwa nieograniczonego, niekiedy (Szwajcaria) z możliwością odwołania się do wyborców; parlamentaryzm staropolski: wskazywanie posłowi przez sejmik przedmiotu i sposobu głosowania („mandat imperatywny”; lauda sejmikowe). [przypis redakcyjny]

nil restat (łac.) — nic nie pozostaje. [przypis redakcyjny]

nim czas raźniej machnie kosą — zanim przeminie życie, nim nadejdzie śmierć. Starożytni Grecy wyobrażali sobie czas (Chronosa) jako postać męską z sierpem w ręku. W czasach nowożytnych nawiązując do tej tradycji przedstawiano czas jako starca z kosą, kojarząc go z pojęciem śmierci. [przypis redakcyjny]

Nim dojechaliśmy do bramy fortecznej… — do r. 1866 Zamość, jako twierdza, otoczony był murami. [przypis redakcyjny]

nim dusze godne wniebowzięcia na wierzch tej góry zaczęły wędrować — Gdy według zasad świętego Kościoła żadna dusza błogosławioną być nie mogła, nim Chrystus śmiercią krzyżową zgładził grzechy świata, do tego czasu dusze nie wstępowały na górę czyśćcową, która tym tylko, co na nią wstępują, drogę błogości wiecznej zapewnia. [przypis redakcyjny]

nimfa (mit. gr.) — boginka zamieszkująca rzekę lub morze. W znaczeniu przenośnym nimfa oznacza piękną kobietę. [przypis redakcyjny]

Nimfy — bóstwa leśne i wodne. [przypis redakcyjny]

nim otarł oczy i serca mógł dowieść — „otarł” zam. „przetarł” (ze snu, ów wieśniak), serca mógł dowieść, zapewne: poczuć (uświadomić sobie) bicie własnego serca (w znacz. oprzytomnieć). [przypis redakcyjny]

nim pieśń moja (…) Greki (…) zaprowadziła — To jest, kiedy pisałem Tebaidę. [przypis redakcyjny]

nim przyszła na świat Beatryce nas przeznaczono na jej służebnice — Myśl tego wiersza jest taka: gdy przyszła na świat wiara, cztery cnoty świeckie stały się jej nieodstępnymi towarzyszkami i służebnicami; albowiem wiara nie jest zupełnie doskonałą, jeśli się i przez cnoty świeckie nie objawia. [przypis redakcyjny]

nim zstąpił do piekła Zbawiciel, tam nań czekając przez dwa roki siedział — Jan Chrzciciel będąc młodzieńcem żył na pustyni. Z rozkazu Heroda został ścięty na dwa lata przed śmiercią Chrystusa Pana i oczekiwał Zbawiciela, według słów legendy, przez ten czas w sieni piekieł. [przypis redakcyjny]

ninacz (daw.) — na nic. [przypis redakcyjny]

ni nacz (starop.) — na nic. [przypis redakcyjny]

Ni nacz więcej nie przygodzę (starop.) — na nic więcej się nie przydam. [przypis redakcyjny]

ninie (daw.) — teraz. [przypis redakcyjny]

Nino — rodem z miasta Pizy, sędzia obwodu Gallury w Sardynii. Był on krewnym Ugolina; przez niego wygnany z Pizy, połączył się z stronnictwem Gwelfów florenckich i wojował ze swoim rodzinnym miastem. Z tego powodu lękać się musiał poeta, ażeby go nie zastał w kręgu piekielnym między zdrajcami swego kraju. [przypis redakcyjny]

Ninus — król asyryjski, założyciel miasta Niniwy. [przypis redakcyjny]

Niobe — córka Tantala, żona Amfiona, matka siedmiorga dzieci, naigrawała się z Latony jako matka dumna licznym potomstwem, że ta tylko dwoje, syna i córkę, urodziła. Latona przez zemstę pozabijała jej dzieci: a Niobe z boleści macierzyńskiej ciągle łzy lejąc, na koniec skamieniała. [przypis redakcyjny]

ni-ocz (daw.) — o nic. [przypis redakcyjny]

ni ocz (starop.) — o nic. [przypis redakcyjny]

ni o czym (daw.) — o niczym. [przypis redakcyjny]

Nireus — po Achillesie najpiękniejszy młodzian w obozie greckim pod Troją. [przypis redakcyjny]

nirwana — pojęcie buddyjskie, oznaczające wyzwolenie się z cyklu narodzin i śmierci, przez europejskich modernistów interpretowane jako niebyt; słowo to często pojawia się w poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera. [przypis redakcyjny]

nirwana — Zaczerpnięta z nauk buddyzmu nirwana, często powracająca w obrazowaniu Młodej Polski (Tetmajer, Hymn do Nirwany): nicość jako kres ludzkich dążeń, wiekuista błogość spoczynku i bezczucia. [przypis redakcyjny]

nisi eius bellicae gloriae incuria, luxuriae (…) (łac.) — gdyby nie niedbałość o sławę wojenną, zbytki… nie wywołało nieszczęsnej pożogi wojny domowej. — Wyraz incuria poprawiliśmy z infamia, nie dającego sensu. [przypis redakcyjny]

niszczy własność gruntową — wycieńczając rolnictwo podatkami. [przypis redakcyjny]

niwa — tu: wydzielona część pola. [przypis redakcyjny]

ni–w–czem — w niczym. [przypis redakcyjny]

niżli — a nigdy. [przypis redakcyjny]

niżli (daw.) — raczej niż. [przypis redakcyjny]

Niż na wszystkich przeglądach za władzy książęcej — Wielki Książę Konstanty, naczelny wódz wojsk polskich w Królestwie Kongresowym (1816–1830), lubował się w częstych paradach i przeglądach wojskowych. [przypis redakcyjny]

niżnik czerwienny — walet kierowy. [przypis redakcyjny]

Niżowi — Kozacy z Niżu, czyli z Siczy Zaporoskiej. [przypis redakcyjny]

ni z biesa niewieściuchów — do diabła z niewieściuchami. [przypis redakcyjny]

Nizka Głowa (Capo Basso) — przylądek w Szkocji; który nie wiadomo. [przypis redakcyjny]

Nizza — słynne uzdrowisko o łagodnym klimacie, nad brzegiem Morza Śródziemnego (Riwiera francuska). [przypis redakcyjny]

nobile (łac.) — szlachetność. [przypis redakcyjny]

nobile verbum (łac.) — słowo szlacheckie (którego trzeba dotrzymać pod groźbą utraty honoru). [przypis redakcyjny]

nobilis (łac.) — szlachcic. [przypis redakcyjny]

nobilitacja — nadanie szlachectwa. [przypis redakcyjny]

nobilitas (…) duplicata (łac.) — szlachectwo (…) podwójne, powojone. [przypis redakcyjny]

nobilitas (łac.) — szlachta. [przypis redakcyjny]

nobilitas (łac.) — szlachto. [przypis redakcyjny]

nobilitas, non certus numerus personarum (łac.) — szlachta, nie zaś pewna liczba osób. [przypis redakcyjny]

nobilitatem (łac. forma B.) — szlachtę. [przypis redakcyjny]

nobilitatem (łac.) — szlachectwo. [przypis redakcyjny]

nobilitati (łac.) — szlachcie. [przypis redakcyjny]

nobilitatis (łac.) — szlachty. [przypis redakcyjny]

noc chylat rozciągnęła… — cały ten zwrot utworzony jest na wzór obrazowych wyrażeń poezji arabskiej, którą poeta poznał w przekładach i przykładach zebranych w dziele Hammera. [przypis redakcyjny]

nocivam et perniciosam, non arripio — szkodliwej i zgubnej się nie chwytam. [przypis redakcyjny]

noc (…) nienaspaną — mowa tu o nocy nie pozwalającej na przerwanie snu, może nawet o śmierci jako wiecznym śnie. [przypis redakcyjny]

nocny Marek — aluzja do przysłowia: „tłucze się jak Marek po piekle”. [przypis redakcyjny]

nocnym tułaczom na straż rozwieszona — tj. pełniąca straż przed ćmami i nietoperzami. [przypis redakcyjny]

nocorównia (starop.) — porównanie dnia z nocą (aequinoctium). [przypis redakcyjny]

nocoświetny miesiąc — świecący w nocy księżyc (por. łac. noctiluca: przydomek Diany, bogini księżyca, używany przez Horacego). [przypis redakcyjny]

noc pole nocy — noc podle nocy, czyli noc po nocy. [przypis redakcyjny]

Noc swemu zaprzęgowi rozpuściła wodze. — Noc, podobnie jak bóg słońca Helios, ma swój zaprzęg. [przypis redakcyjny]

nocte mettre, somno editi patre (łac.) — zrodzeni z matki nocy, z ojca snu. [przypis redakcyjny]

nocturnum imperium (łac.) — nocne panowanie. [przypis redakcyjny]

nocy niewidomej — nocy, w czasie której nic się nie widzi. [przypis redakcyjny]

nodus Gordius (łac.) — węzeł gordyjski. [przypis redakcyjny]

Noël i Chapsal — Jean-François Michel Noël (1755–1841), leksykograf, autor Gramatyki francuskiej, którą napisał wraz z Charles'em Chapsalem (1788–1858). [przypis redakcyjny]

nogi mdlały pode mną na pośrodku drogi — Tu poeta poczuł znużenie: bo światło, które jedno nas umacnia i daje wytrwanie w dążeniu naszym do wiekuistego dobra, już znikło. [przypis redakcyjny]

nogi mu chodzą po kolędzie — niepewnym krokiem. [przypis redakcyjny]

noia (wł.) — nuda, udręka. [przypis redakcyjny]

nokciu (starop.) — nikczemniku, któryś i paznokcia nie wart. [przypis redakcyjny]

noktambulista — lunatyk; tu: człowiek żyjący nocnym życiem. [przypis redakcyjny]

nokturn — część nabożeństwa, zwanego jutrznią, odprawianego przed wschodem słońca. [przypis redakcyjny]

Noli me tangere (łac.) — Nie dotykaj mnie. [przypis redakcyjny]

Noli — port genueński; Bismantowa — wysoka góra przy Reggio. [przypis redakcyjny]

nomada — włóczęga, błąkający się. [przypis redakcyjny]

No! Mai! (wł.) — Nie! Nigdy! [przypis redakcyjny]

nomen coronati capitis (łac.) — imię ukoronowanej głowy. [przypis redakcyjny]

nomenklatura — zbiór nazw właściwych jakiejś nauce lub sztuce. [przypis redakcyjny]

nomen victoris (łac.) — imię zwycięzcy. [przypis redakcyjny]

nomina, cognomina (łac.) — imiona, nazwiska. [przypis redakcyjny]

nomina (łac.) — nazwiska. [przypis redakcyjny]

nominalizm — Żeromski nazywa poglądy społeczne Abramowskiego nominalizmem, chcąc zaznaczyć, że miały one charakter utopijny, że były „snem na jawie” — somnium vigilantis (łac); tak określił scholastykę średniowieczną — według świadectwa Kallimacha — pierwszy polski humanista Grzegorz z Sanoka (zm. 1477). W myśl takiej intencji należało jednak poglądy Abramowskiego porównać nie z nominalizmem, lecz raczej z przeciwstawnym mu prądem w scholastyce — z tzw. realizmem średniowiecznym, który przyznawał obiektywne istnienie uniwersaliom (tj. pojęciom ogólnym), mającym stanowić jak gdyby idealne pierwowzory konkretnych przedmiotów. Natomiast nominalizm głosił, że uniwersalia nie posiadają samodzielnego bytu, są tylko nazwami (nomina) konkretnych przedmiotów pojedynczych. Żeromskiego zawiodła tu pamięć i użył terminu „nominalizm” dla oznaczenia sposobu myślenia analogicznego przez swą „nierealność” właśnie do realizmu średniowiecznego. [przypis redakcyjny]

nominat — mianowany przez króla, lecz przez papieża jeszcze niezatwierdzony biskup lub arcybiskup. [przypis redakcyjny]

nomine (łac.) — imię. [przypis redakcyjny]

nomine (łac.) — imieniem. [przypis redakcyjny]

nomine (łac.) — w imieniu. [przypis redakcyjny]

nomine omnium (łac.) — w imieniu wszystkich. [przypis redakcyjny]

nominis recordatio (łac.) — pamięć imienia. [przypis redakcyjny]

nominowały — mianowały. [przypis redakcyjny]

nomotetyka (z gr. νομοθετική: domyślać się, τέχνη: sztuka) — prawodawstwo, a raczej sztuka prawodawcza. [przypis redakcyjny]

Nomy (mit. germ.) — trzy dziewice, piastunki Losu. [przypis redakcyjny]

non ab intra (łac.) — nie ze środka. [przypis redakcyjny]

non abiurando (łac.) — nie wyprzysięgając się. [przypis redakcyjny]

non abiuravi (łac.) — nie odprzysiągłem się. [przypis redakcyjny]

non adiurando (łac.) — nie sprzysięgając się; abiurando (…) adiurando: gra słów. [przypis redakcyjny]