Przypisy

Dzierzanowski — własc. Michał Dzierżanowski herbu Grzymała (1725–1808), awanturnik, przez jakiś czas miał przebywać na służbie fr. gubernatora Indii, podobno został też samozwańczym królem Madagaskaru (jak nieco później Maurycy Beniowski), po powrocie członek konfederacji barskiej, dowodził nieudaną próbą opanowania Krakowa, skazany przez konfederatów na banicję. [przypis edytorski]

dzierzgany (daw.) — haftowany. [przypis edytorski]

Dzieś (gw.) — gdzieś. [przypis edytorski]

dziesiąci (starop. forma) — dziesięciu. [przypis edytorski]

dziesiątego sierpnia — 10 sierpnia 1792 r. lud paryski zdobył pałac królewski Tuileries i osadził króla Ludwika XVI wraz z rodziną w więzieniu. [przypis edytorski]

dziesiątemu zakazać, powiedzieć itp. (daw., pot.) — niejednemu, każdemu. [przypis edytorski]

Dziesiątka umundurowana staje nagle zdziwiona — ta sprawa była bardzo głośna w krakowskim getcie. [przypis edytorski]

Dziesięć a dwa — dziś raczej „dziesięć i dwa”. [przypis edytorski]

dziesięć dni szybko miną — dziś popr.: dziesięć dni szybko minie. [przypis edytorski]

dziesięćkroć — dziś popr.: dziesięciokrotnie. [przypis edytorski]

dziesięć mil [angielskich] — ok. 16 km. [przypis edytorski]

dziesięć minut czasu — błąd logiczny: pleonazm. [przypis edytorski]

dziesięć Murzynów — dziś popr. forma: dziesięciu Murzynów a. dziesięcioro Murzynów. Pierwsza z tych form jest właściwa, jeśli grupa składała się z samych chłopców, druga, mająca zastosowanie do grupy dziewczynek i chłopców, wydaje się bardziej prawdopodobna, ponieważ autor chciał przekonać czytelników, że „dzikie” dziewczynki są równie sprawne i waleczne jak chłopcy. [przypis edytorski]

dziesięć od sta (daw.) — dziesięć procent. [przypis edytorski]

dziesięć od sta — dziesięć procent. [przypis edytorski]

dziesięć temu wydołają (starop.) — dziś: dziesięciu temu podoła. [przypis edytorski]

dziesięcią okręgi — dziś popr.: dziesięcioma okręgami. [przypis edytorski]

dziesięcina — daw. podatek płacony na rzecz kościoła; jedna dziesiąta zbiorów lub dochodów. [przypis edytorski]

dziesięcina — daw. podatek, wynoszący 10% wartości zbiorów a. dochodów. [przypis edytorski]

dziesięcina — podatek na rzecz duchowieństwa stanowiący jedną dziesiątą dochodów a. zbiorów. [przypis edytorski]

dziesięcina — podatek religijny wynoszący jedną dziesiątą dochodów (zbiorów), pobierany przez duchowieństwo od chłopów (najczęściej w naturze). [przypis edytorski]

dziesięcina — podatek w naturze, 1/10 plonów oddawana na rzecz kościoła. [przypis edytorski]

dziesięcina — podatek w naturze, dziesiąta część plonów, oddawana Kościołowi. [przypis edytorski]

dziesięcina — podatek w naturze na rzecz Kościoła, w ramach którego oddawano 1/10 plonów. [przypis edytorski]

dziesięcina — podatek w naturze płacony na rzecz kościoła w postaci 1/10 zebranych plonów. [przypis edytorski]

dziesięcina — podatek w wysokości 1/10 zbiorów pobierany przez kościół od chłopów. [przypis edytorski]

dziesięcina — podatek w wysokości dziesiątej części zbiorów lub dochodów, płacony dawniej na rzecz Kościoła. [przypis edytorski]

dziesięcina — tu: dawna rosyjska miara powierzchni gruntu, równa ok. 1,1 ha. [przypis edytorski]

dziesięcina — tu: ros. miara powierzchni ziemi równa 1,09 ha. [przypis edytorski]

dziesięcinny — tj. składany w ramach podatku kościelnego na wsi, tj. dziesięciny, stanowiącego dziesiątą część zbiorów. [przypis edytorski]

dziesięcioletnie klęski — wojna trojańska trwała dziesięć lat. [przypis edytorski]

dziesięcio palcami — dziś: dziesięcioma palcami. [przypis edytorski]

dziesięciornasób — dziś: dziesięciokrotnie; por. dwójnasób. [przypis edytorski]

dziesięciosążniowy — mierzący dziesięć sążni; sążeń: miara długości wynosząca ok. 1,7–2 m. [przypis edytorski]

dziesiętnik — dowódca dziesięciu żołnierzy; tu: niższy funkcjonariusz policji lub milicji. [przypis edytorski]

dzieucha (gw.) — dziewucha, dziewczyna. [przypis edytorski]

dzieuczata (białorus.) — dziewczęta. [przypis edytorski]

Dzieuka dziawica pierestań maju łapu… (białorus.) — Dziewczyno-dziewico przestań moją łapę… [przypis edytorski]

dzieusze (gw.) — dziewczynie. [przypis edytorski]

dzieuszy (gw.) — kobiecy. [przypis edytorski]

dziewanna — lecznicza roślina o wysokiej łodydze i żółtych kwiatach. [przypis edytorski]

dziewanna — roślina o intensywnie żółtych kwiatach. [przypis edytorski]

dziewanna — roślina zielna z niewielkimi żółtym kwiatami na wysokiej łodydze. [przypis edytorski]

dziewczęty — dziś popr. forma N.lm: dziewczętami. [przypis edytorski]

dziewczęty kraśnemi — dziś popr. forma N. lm: krasnymi (tj. ładnymi) dziewczętami. [przypis edytorski]

Dziewczę z buzią jak malina — pieśń z towarzyszeniem fortepianu, kompozycja Jana Karola Galla (1856–1912) do słów Mariana Gawalewicza (1852–1910), będących tłumaczeniem wiersza Heinricha Heinego. [przypis edytorski]

dziewczyca — dziewczyna. [przypis edytorski]

Dziewczyna o lnianych włosach — częściej: Dziewczyna o włosach jak len (fr. La fille aux cheveux de lin, 1910), prosty muzycznie utwór francuskiego kompozytora Claude'a Debussy'ego, inspirowany wierszem Leconte'a de Lisle'a. [przypis edytorski]

dziewczyna — tu: panna, osoba niezamężna. [przypis edytorski]

dziewczyna — tu: służąca. [przypis edytorski]

dziewczy (starop.) — dziewczęcy. [przypis edytorski]

dziewiąci — dziś popr.: dziewięciu. [przypis edytorski]

Dziewiąta, Norymberscy — skrótowo o utworach: Dziewiąta Symfonia Beethovena oraz Śpiewacy norymberscy Wagnera. [przypis edytorski]

dziewica (daw.) — młoda, niezamężna kobieta. [przypis edytorski]

dziewica — dziewczyna, panna. [przypis edytorski]

Dziewica — Fatima Zahra (605–632), córka Mahometa i matka jego wnuków, najbardziej czczona kobieta islamu. [przypis edytorski]

dziewica konsystorska — w religii katolickiej: kobieta po rozwodzie kościelnym, uznana za dziewicę przez prawo kanoniczne po rozwiązaniu związku małżeńskiego, w którym pozostawała. [przypis edytorski]

Dziewica Orleańska — Joanna d'Arc (1412–1431), bohaterka narodowa Francji; podczas wojny stuletniej poprowadziła armię francuską do kilku ważnych zwycięstw (m.in. oswobodziła oblegany przez wojska angielskie Orlean), twierdząc, że działa kierowana przez Boga; zginęła spalona na stosie. [przypis edytorski]

Dziewica Orleańska — Joanna D'Arc (1412–1431), święta, mistyczka, patronka Francji. Prowadziła wojska francuskie do walki przeciw Anglikom, skłaniając je do przyjęcia bardziej ofensywnej taktyki. Ostatecznie została wydana Anglikom, osądzona za herezję i spalona na stosie. [przypis edytorski]

Dziewica Orleańska, przydomek Joanny d'Arc (1412–1431) — fr. bohaterka narodowa, katolicka święta, twierdziła, że prowadzi Francuzów do zwycięstwa natchniona przez Boga, spalona na stosie w wieku 19 lat. [przypis edytorski]

Dziewica Orleańska właśc. Joanna d'Arc (1412–1431) — bohaterka narodowa Francji; podczas wojny stuletniej z Anglią poprowadziła armię francuską do kilku ważnych zwycięstw, twierdząc, że działa kierowana przez Boga; zginęła spalona na stosie. [przypis edytorski]

dziewica — panna. [przypis edytorski]

dziewica (starop.) — panna, dziewczyna, kobieta niezamężna. [przypis edytorski]

dziewica — tu: dziewczyna, panna. [przypis edytorski]

dziewica — tu: dziewczyna. [przypis edytorski]

dziewice babilońskie, które się oddają na cześć bogini — wg opisu Herodota (Dzieje I, 199); chodzi o Isztar, mezopotamską bogini płodności, miłości, seksu i wojny, w Syrii i Fenicji czczoną jako Asztarte. [przypis edytorski]

dziewice Miletu dusiły się sznurem — opowieść z Plutarcha O cnotach kobiet. [przypis edytorski]

dziewicorództwo — właśc. dzieworództwo a. partenogeneza, rozwój zarodka z niezapłodnionego jaja. [przypis edytorski]

dziewiczej Dyjany trzy czoła (mit. rzym.) — Diana (w mit. gr. Artemida) bywała utożsamiana z boginią nocy i magii (a także pokuty i pomsty) Hekate oraz boginią księżyca Selene, stąd potrójne wyobrażenie Hekate Tergemina (Troista Hekate); oprócz kobiecych, ludzkich przedstawienie potrójnej bogini, zdarzały się również z głowami lub atrybutami zwierzęcymi: konia, psa i węża; (por. też: mit. rzym. Hekate Trivia). [przypis edytorski]

dziewięćdziesiąt pięć stopni Fahrenheita — przybliżona średnia temperatura ludzkiego ciała w skali zaproponowanej przez niemieckiego inżyniera i fizyka z Gdańska, Daniela Gabriela Fahrenheita (1686–1736), używanej w Wlk. Brytanii i daw. koloniach brytyjskich do połowy XX wieku. W pierwotnej wersji tej skali temperatura ludzkiego ciała wynosiła 96°F, w zmodyfikowanej: 98,6°F. [przypis edytorski]

dziewięć łokci — ok. 4m. [przypis edytorski]

dziewięć nieb — według średniowiecznej kosmologii znajdującą się w centrum świata Ziemię otaczało dziewięć koncentrycznych sfer niebieskich. Siedem z nich odpowiadało: Księżycowi, Merkuremu, Wenus, Słońcu, Marsowi, Jowiszowi i Saturnowi. Ósma była sferą gwiazd stałych. Ostatnie, dziewiąte niebo, zwane empireum, miało być siedzibą Boga i aniołów. Wizerunek ten utrwalił Dante w swoim poemacie Boska Komedia. [przypis edytorski]

dziewięć pałek — odznaka godności hrabiowskiej umieszczana w herbie: opaska z dziewięcioma wachlarzowato ułożonymi „pałkami”, tj. promieniami mającymi na końcach perły. [przypis edytorski]

dziewięć sążni — ok. 16 m. [przypis edytorski]

dziewięć sióstr — tu: Muzy, mitologiczne patronki sztuk. [przypis edytorski]

dziewięć sułtanic Feba — w ten sposób określa się tu Muzy, opiekunki twórczości artystycznej. [przypis edytorski]

dziewięcią — dziś popr. forma N. l. mn.: dziewięcioma. [przypis edytorski]

dziewięcią — dziś popr. N. lm. dziewięcioma. [przypis edytorski]

Dziewięci iasnych chórów nieba — mowa o chórach anielskich; średniowieczna teologia zaludniała niebo aniołami ustawionymi w ścisłej hierarchii, dzielącymi się na chóry. [przypis edytorski]

dziewięciuset braci Ducha Tegorocznego Bożego Narodzenia — chodzi o liczbę dotychczasowych świąt Bożego Narodzenia; ponieważ Opowieść wigilijna Charlesa Dickensa została wydana po raz pierwszy w 1843 roku, wskazywałoby to na początki obchodzenia tych świąt o dziewięcset lat wcześniej, a tymczasem Boże Narodzenie zaczęto świętować w IV w. (o ile nie wcześniej): Duch Tegorocznego Bożego Narodzenia, który odwiedził Ebenezera Scrooge'a miał więc już wówczas ponad tysiąc pięciuset braci. [przypis edytorski]

dziewięciu stróżów — podobnych stróżów wybierano później podczas olimpiad. [przypis edytorski]

dziewierz — ojciec pana młodego (świekr) a. brat męża (szwagier); tu: starszy wiekiem mężczyzna z bliskiej rodziny pana młodego, pełniący funkcję pierwszego drużby. [przypis edytorski]

dziewierz (starop.) — szwagier. [przypis edytorski]

dziewka (daw.) — dziewczyna, panna. [przypis edytorski]

dziewka (daw.) — dziewczyna, służąca. [przypis edytorski]

dziewka (daw.) — dziewczyna; służąca. [przypis edytorski]

dziewka (daw., gw.) — dziewczyna, panna; także: córka. [przypis edytorski]

dziewka (starop.) — córka. [przypis edytorski]

dziewka (starop.) — dziewczyna, tu: córka. [przypis edytorski]

dziewka (starop.) — dziewczynka, dziewczyna, panienka. [przypis edytorski]

dziewka (starop.) — tu: panna, dziewczyna. [przypis edytorski]

dziewka (tu daw.) — córka. [przypis edytorski]

dziewka — tu: służąca. [przypis edytorski]

dziewki pochopne do wojny (mit. gr.) — Amazonki, potomkinie boga Aresa i nimfy Harmonii; obszar zamieszkiwania tego na poły legendarnego plemienia lokalizowano u wybrzeży Morza Czarnego, w Kolchidzie (tereny dzisiejszej Gruzji), w Tracji, w centralnej Scytii (na lewobrzeżnych równinach naddunajskich) a. u podnóży Kaukazu w Azji Mn. [przypis edytorski]

dziewoja (daw.) — dorodna dziewczyna. [przypis edytorski]

dziewoja — dziewczyna. [przypis edytorski]

Dziewonia — w mit. słowiańskiej boginka łąk. [przypis edytorski]

dzieworództwo — rozwój organizmu z komórki jajowej, która nie została zapłodniona. [przypis edytorski]

dziewosłąb (gw.) — swat. [przypis edytorski]

dziewosłąb — swat. [przypis edytorski]